امروز ابتدای ماه مبارک شعبان است، که در فرهنگ اسلامی و روایات پیشوایان دین، برای این ماه، آداب و اعمالی نقل شده است که اهتمام به انجام آن بسیار شایسته است. جدای از این نکته در روایات از ماه شعبان با عظمت یاد شده است و در آن توصیه‌های بسیاری برای مراقبه و دعا و نیایش آمده است. آیت الله جوادی آملی در مورد ماه شعبان می‌گوید: «کسانی که در مسائل اخلاقی کار می‌کنند اول سالشان ماه مبارک رمضان است لذا ماه شعبان آخر سال اخلاقی اینهاست در آخر سال نظیر اینکه نزدیک امتحانات کنکور می‌شود انسان چگونه تلاش و کوشش می‌کند مطالعه کند و حضور ذهن داشته باشد, اینها که سال اخلاقی دارند تمام تلاش و کوشش آنها این است که در این ماه شعبان بدهکاری‌هایشان را بدهند حقّ‌الله دارند حقّ‌الناس دارند توبه‌ای باید بکنند واجبی ترک کردند حرامی مبتلا شدند تمام این دِیْن‌های حقّ‌اللهی و حقّ‌الناسی را در ماه شعبان بدهند که وقتی اول سال فرا می‌رسد اینها با سود همراه باشند. لذا آنهایی که در مسائل اخلاقی کار می‌کنند اول سالشان ماه مبارک رمضان است و ماه شعبان را با تلاش و کوشش و ناله و ضجّه می‌گذرانند که بدهکار نباشند.»
همچنین آیت الله جوادی آملی در عظمت این ماه می‌گوید: «این ماهی است که شبش, روزش, سحرش, بین‌الطّلوعینش, صبحش, عصرش, ظهرش محفوف به رحمت است «شَعْبانُ الَّذی‏ حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ» اگر چیزی را آدم بپیچد این از هر طرف پوشیده و پیچیده رحمت است. در همین صلوات عندالزوال می‌خوانیم و وجود مبارک امام سجاد (سلام الله علیه) به ما آموخت این ماه محفوف به رحمت است پیچیده است به رحمت؛ از هر طرف یک رحمت است صبحش رحمت, عصرش رحمت, ظهرش رحمت, سحرش رحمت ماه شعبان تقریباً نشانه بسط است گرچه ماه رجب ماه پربرکت است آن با قبض همراه است این با بسط همراه است؛ آثار رحمت در این شهر هست خیلی هم نمانده به ماه مبارک رمضان طرزی خودمان را در این ایام آماده کنیم که خدا ما را به عنوان مهمانی بپذیرد.»
اما در مورد اعمال ماه شعبان در مفاتیح و کتب مختلف، دو گونه اعمال است اعمال مشترک و اعمال خاص برخی از روزها و شب‌های ماه شعبان. اعمال مخصوص شب‌ها و روزهای ماه شعبان که أهم آن به شرح ذیل است:
روزۀ ماه شعبان
درباره روزه مستحبّی در ماه شعبان بسیار تأکید شده است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله این ماه را روزه می‌گرفت و آن را به ماه مبارک رمضان وصل می‌کرد. روایات فراوانی درباره روزه ماه شعبان وارد شده است.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که چون ماه شعبان داخل می‌شد، امام زین العابدین علیه السلام اصحاب خود را جمع می‌کرد و می‌فرمود: ای یاران من! می‌دانید این چه ماهی است؟ این ماه شعبان است، رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمود: شعبان ماه من است پس برای محبّت به پیامبر صلی الله علیه و آله، و برای تقرّب به پروردگار خود، این ماه را روزه بدارید، به حقّ آن خدایی که جان علی بن الحسین علیهما السلام در دست اوست سوگند یاد می‌کنم که از پدرم حسین بن علی علیهما السلام شنیدم فرمود: از امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که: هر کس ماه شعبان را برای محبّت به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و تقرّب به خداوند روزه بگیرد، خداوند او را دوست می‌دارد و به کرامت خویش در روز قیامت نزدیک می‌کند، و بهشت را بر او واجب می‌گرداند.
صفوان جمّال می‌گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: کسانی را که در اطراف و نواحی تو هستند به روزه در ماه شعبان وادار کن! گفتم: فدایت شوم آیا در فضیلت آن چیز مهمّی وجود دارد؟ فرمود: آری، رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که هلال ماه شعبان را می‌دید، فرمان می‌داد که منادی در مدینه ندا دهد و بگوید: ای اهل یثرب! من فرستاده خدا به سوی شمایم؛ آگاه باشید که شعبان ماه من است، پس خداوند رحمت کند کسی را که یاری کند مرا بر این ماه (یعنی آن را روزه بدارد).
سپس امام علیه السلام در ادامه فرمود: امیر مؤمنان علی علیه السلام می‌فرمود: از زمانی که این سخن را از منادی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله شنیدم، هرگز روزه ماه شعبان از من فوت نشد و تا زمانی که زنده‌ام نیز از من فوت نخواهد شد ان شاءاللَّه. البتّه آنها که نمی‌توانند همه ماه را روزه بگیرند، خوب است هر مقدار را که می‌توانند، روزه بگیرند.
آیت الله میرباقری در مورد روزه ماه شعبان می‌گوید: «ماه شعبان ماه وجود مقدس نبی اکرم علیه السلام و شفاعت ایشان است و ماهی است که خدای متعال به تعبیر صلوات شعبانیه آن را در رحمت و رضوان پیچیده است، به عبارت دیگر محفوف به رحمت و رضوان است. با شفاعت وجود مقدس نبی اکرم علیه السلام می‌توان به مقام رضوان رسید: «حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَهِ وَ الرِّضْوَانِ» حضرت، عباداتی در این ماه داشتند که برای شفاعت، دستگیری و باز شدن باب نجات ما بوده است. بعضی از بزرگان این مطلب را گفته‌اند که علت نزول ائمه علیهم السلام در این عالم برای این بوده است که ما را شفاعت و دستگیری کنند، و همه عبادات آنان برای شفاعت است. ماه شعبان چنین ماهی است، ماه نبی اکرم است علیه السلام که حضرت در روایات فرمود: مردم! این ماه، ماه من است و با روزه در این ماه مرا کمک کنید. یا می‌توان این روایت را این گونه معنا کرد که من می‌خواهم دستگیری و شفاعت کنم، اگر می‌خواهید از شما دستگیری کنم از روزه ماه شعبان غافل نشوید.»
استغفار در ماه شعبان
از روایات استفاده می‌شود که بهترین ذکرها در این ماه استغفار است و هر کس هر روز از این ماه هفتاد مرتبه استغفار کند، مثل آن است که در ماههای دیگر هفتادهزار مرتبه استغفار کرده است. لذا هر روز هفتاد مرتبه بگوید: «اسْتَغْفِرُاللَّهَ الَّذی لا الهَ الَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ، الْحَیُّ الْقَیُّومُ، وَ اتُوبُ الَیْهِ؛ آمرزش می جویم از خدا که معبودی جز او نیست، بخشنده و مهربان، زنده و پاینده است؛ به سوی او توبه می‌کنم.»
بهترین اعمال در ماه شعبان از منظر امام صادق (ع)
صدقه دادن و کمک به نیازمندان در این ماه فضیلت فراوان دارد. راوی می‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: یابن رسول اللَّه! بهترین اعمال در این ماه کدام است؟ فرمود: صدقه دادن و استغفار. هر کس در ماه شعبان صدقه دهد، خداوند متعال، صدقه او را پرورش می‌دهد همچنان که شما شتربچّه ای را پرورش می‌دهید، و در قیامت به صاحبش می‌رسد، در حالی که به اندازه کوه احُد بزرگ شده باشد!
ذکر صلوات در ماه شعبان
صلوات بر پیامبر و آلش علیهم السلام در این ماه ثواب زیادی دارد. در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شعبان ماه من است، در این ماه بر من و آل من، بسیار صلوات بفرستید.
ذکری که معادل هزار سال عبادت است!
یکی از اعمال مشترک ماه شعبان خواندن ذکری است که پاداش بسیاری دارد، از جمله اینکه در نامه عملش عبادت هزار ساله بنویسند. لذا در تمام این ماه، هزار بار بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ، وَ لانَعْبُدُ الَّا ایَّاهُ، مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ، وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛ معبودی جز خدا نیست، و نپرستیم جز او را درحالی که عبادت را برای او خالص می‌کنیم، گرچه مشرکان را خوش نیاید.».
در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: کسی که چنین کند؛ در قیامت در حالی از قبرش خارج می‌شود که چهره اش مثل ماه شب بدر (شب چهاردهم) می‌درخشد.
نماز پنجشنبه‌های ماه شعبان
شایسته است فرد در هر پنجشنبه ماه شعبان، دو رکعت نماز بگزارد؛ در هر رکعت بعد از سوره «حمد» صد مرتبه، سوره «توحید» را بخواند و پس از سلام، صد بار صلوات بفرستد.
در روایتی که امیر مؤمنان علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده، آمده است که هر کس این نماز را بگزارد خداوند هر حاجتی از حاجت‌های دینی و دنیوی که داشته باشد، برآورده سازد و هر کس آن روز را روزه بدارد، خداوند جسدش را بر آتش دوزخ حرام کند.
در همین روایت، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در هر روز پنجشنبه از ماه شعبان، آسمان‌ها را زینت می‌کنند، و فرشتگان عرض می‌کنند: خداوندا! روزه دارانِ این ماه را بیامرز و دعایشان را مستجاب گردان!
صلوات شعبانیه؛ یادگاری ارزشمند از امام سجاد (ع)
از جمله اعمال مشترک ماه شعبان این است که در هر روز از آن ماه بزرگ، در وقت ظهر و در شب نیمه آن، این صلوات را که از امام سجاد علیه السلام نقل شده خوانده شود: «اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، وَمَوْضِعِ الرِّسالَةِ، وَمُخْتَلَفِ الْمَلائِکَةِ، وَمَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَاهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ…؛ خدایا بر محمّد و خاندان پاکش درود فرست، همان درخت نبوّت و جایگاه رسالت و محل رفت و آمد فرشتگان و معدن دانش و خاندان وحی، خدایا بر محمد و خاندان پاکش درود فرست».
آیت الله جوادی آملی با اشاره به فرازهایی از صلوات شعبانیه که در آن بندگان از درگاه خداوند همراهی و تبعیت از وجود مبارک پیامبر رحمت (ص) را می‌خواهند، بیان می‌کند: در همین دعای نورانی، وجود مبارک امام سجاد (سلام الله علیه) به ما آموخت که بگوییم خدایا اولاً ما را همراه و در کنار پیامبر قرار بده، ثانیاً نبوّت، رسالت و وحی او را برای من یک طریق باز قرار بده که من اگر بخواهم آن را بپیمایم هیچ کسی مزاحم من نباشد. در صلوات شعبانیه، انسان خود را در سایه رحمت بی‌انتهایی که خدا نصیب پیامبر می‌کند مشمول ادعیه سِعه رحمت ذات اقدس الهی می‌نماید. در این دعا به خداوند عرض می‌کنیم که پیامبر (ص) را شفیع ما قرار بده؛ «وَاجْعَلْهُ لی‏ شَفیعاً مُشَفَّعاً وَطَریقاً اِلَیْکَ مَهیَعاً»، در این جمله حضرت سجاد (علیه السلام) به خدا عرض می‌کند: خدایا این ماه ماه پیامبر و صدر و ذیل این ماه، رحمت است و رحمت بودنِ صدر و ذیل این ماه برای این است که نبیّ رحمت شب‌ها را به نماز و روزها را به روزه می‌گذراند. یعنی این زمان را این متزمّن پربرکت کرد، همان‌طوری که مکان را این متمکّن پربرکت می‌کند.
مناجاتی که همه امامان (ع) خوانده‌اند
مناجات شعبانیه از جمله مناجات‌های پرارزش ائمّه علیهم السلام است و دارای مضامین عالیه‌ای است که در هر وقت حضور قلبی باشد، خواندن آن و فکر کردن در مفاهیم آن، مناسب است.
به گفته عالم بزرگوار مرحوم «سیّد بن طاووس» در کتاب «اقبال» این مناجات را امیرمؤمنان علی علیه السلام و فرزندانش علیهم آلاف التحیّة و السلام در ماه شعبان می‌خواندند.
از این تعبیر به خوبی روشن می‌شود که این مناجات اهمیّت فراوان دارد که همه ائمّه معصومین علیهم السلام بر آن مداومت داشتند و مطالعه محتوای آن نیز گواه بر اهمیّت فوق العاده آن است و در واقع یک دوره عرفان اسلامی در بالاترین سطح در آن منعکس شده و اگر انسان مفاهیم این مناجات عظیم را در درون قلب و جان خود پیاده کند، مقامات طولانی سیر و سلوک الی اللَّه را پیموده است.
روزها و شب‌های خاصی در ماه شعبان اعمال مخصوص به خود را دارند که برای آگاهی از آن می‌توانید به مفاتیح مراجعه کنید اما بی شک مبارک شعبان، ماه استغفار و شست و شوی قلب از زنگارها و غبارها است؛ لذا امیدواریم در این ماه آمادگی لازم برای ورود به ماه مبارک رمضان پیدا شود، زیرا باید از فرصت این ماه به بهترین شکل ممکن برای استقبال از ضیافت الله استفاده کرد. البته تحقق این مهم در گرو این مسأله است که با توجّه به عظمت ماه شعبان و وجود روزهای تاریخی در شعبان المعظم همگان به ادعیه؛ زیارات و اعمال وارده در این ماه عمل کنیم و با این کار هم مهمان خدا شویم و هم خدا را در دل خود مهمان کنیم، چرا که آیت الله جوادی آملی در این باره می‌گوید: «این دعاهای ماه رجب و شعبان برای آن است که انسان را هم شایسته کند که مهمان خدا بشود هم شایسته کند که مهماندار خدا بشود؛ در این معامله، سود کلاً مال انسان است چون گاهی خدای سبحان مبایعه می‌کند خرید و فروش می‌کند و با انسان گفتگو دارد چه اینکه در مناجات شعبانیه همین است. اما خدا مهمان ما باشد یعنی چه؟ ما چه داریم که او را مهمان کنیم یک و چه وقت او مهمان ما می‌شود دو؟! این در حدیث قدسی آمده است که «انا عند المنکسرة قلوبهم» یعنی خدای سبحان مهمان دل‌های شکسته است و آن انکسار را آن فقر را آن خضوع را آن خشوع را آن بندگی خالص را خدا می‌پذیرد این «انا عند المنکسرة قلوبهم» جز مصادیق مهمان شدن خدا نسبت به دل‌ها است.»