تاریخ انتشار
شنبه ۱۰ خرداد ۱۴۰۴ ساعت ۱۸:۳۲
کد مطلب : ۵۰۰۱۶۶
سلسله‌یادداشت‌هایی به مناسبت سالروز رهبری آیت‌الله خامنه‌ای؛
بخش چهارم| فرهنگ؛ بن‌مایه تحول اجتماعی / نگاهی به فرهنگ در منظومه فکری رهبر انقلاب
۰
کبنا ؛فرهنگ، در منظومه‌ی فکری آیت‌الله خامنه‌ای، روح جاری در همه ساحت‌های زندگی فردی و جمعی است. از هویت اسلامی-ایرانی بگیر تا مقاومت فرهنگی، از تربیت نسل جوان تا سیاست و اقتصاد همگی در زیل فرهنگ در نظر گرفته می‌شوند. در واقع فرهنگ، خود میدان اصلی نبرد برای ساخت آینده به شمار می‌رود. این یادداشت، کوششی برای بازخوانی فرهنگ از منظر رهبری است که هم به عمق تمدن و هم به ظرافت‌های زیست روزمره چشم دوخته است.
به گزارش کبنا، تا به امروز، به مناسبت سالروز آغاز رهبری آیت‌الله خامنه‌ای [مقام معظم رهبری]، سه یادداشت تاریخی و اندیشه‌ای منتشر کرده‌ایم. هر یادداشت کوشیده است بخش مهمی از منظومه فکری و راهبردی رهبر معظم انقلاب اسلامی را واکاوی کند و تصویر روشن‌تر و همه‌جانبه‌تری از نقش ایشان در تحولات سیاسی، اجتماعی و تمدنی ارائه دهد. اکنون، در یادداشت چهارم، تمرکز ما بر یکی از محوری‌ترین و شاید پیچیده‌ترین وجوه اندیشه رهبری است؛ یعنی نگاه ایشان به «فرهنگ» به عنوان بستر اصلی هویت و مقاومت جامعه اسلامی. ما در این یادداشت می‌کوشیم در بستر کلی تمدن نوین اسلامی، اهمیت و نقش کلیدی فرهنگ را در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای بازخوانی و تحلیل کنیم.
تعریف و اهمیت فرهنگ در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای
در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ زیربنایی‌ترین لایه‌ی هویت اجتماعی و ملی یک ملت به شمار می‌آید. ایشان فرهنگ را شاکله‌ی روح و جان یک جامعه می‌دانند که تعیین‌کننده جهت‌گیری‌های فکری، اخلاقی و حتی سیاسی آن است. به بیان دیگر، فرهنگ همچون ریشه‌هایی عمیق است که سرنوشت یک جامعه را به زمین تاریخ و معنویت پیوند می‌زند و بدون درک دقیق این ریشه‌ها، امکان فهم رفتارها، انتخاب‌ها و مسیر تحولات آن جامعه فراهم نیست. رهبر انقلاب، فرهنگ را عرصه‌ای پویا و زنده می‌بیند که همواره در حال تعامل با تحولات درونی و بیرونی است، اما از آنجا که این عرصه، محل برخورد ارزش‌ها، باورها و الگوهای زیستی است، حفظ و تقویت آن همچون نگهبانی از اصالت و هویت جمعی تلقی می‌شود. به همین دلیل، در نگاه ایشان، فرهنگ نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری قدرت نرم و استقلال ملی دارد.
از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ، میدان جنگ نرم است؛ میدانی که در آن هویت اسلامی و بومی در برابر نفوذها و مدل‌های فرهنگی غالب جهانی قرار دارد و هر گونه سستی در این میدان، به قیمت از دست رفتن اقتدار هویتی و مشروعیت اجتماعی تمام می‌شود. بنابراین، ایشان بر ضرورت تقویت بنیه فرهنگی جامعه به عنوان اولین خط دفاعی در برابر تهاجمات فرهنگی و ایدئولوژیک تأکید دارند.
علاوه بر این، فرهنگ در نظر رهبر انقلاب، محرک اصلی تولید تمدن نوین اسلامی است. به گونه‌ای که بی‌توجهی به فرهنگ یا تحویل آن به مناسبات اقتصادی و تکنولوژیک صرف، راه را برای سلطه فرهنگی بیگانه باز می‌کند. لذا فرهنگ باید بر پایه ارزش‌های اسلامی، عقلانیت و خلاقیت بومی سامان یافته و به‌عنوان موتور محرکه‌ای که روح و انگیزه حرکت تمدنی را تأمین می‌کند، مورد اهتمام قرار گیرد.
فرهنگ و هویت اسلامی-ایرانی
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، هویت ملت ایران، ترکیبی پویا و زنده از فرهنگ اسلامی و میراث تاریخی-ملی ایرانی است که به یکدیگر تنیده شده‌اند و شکل‌دهنده ساختار بنیادین جامعه و تمدن نوین اسلامی‌اند. ایشان این دو عنصر را نه در تقابل بلکه در هم‌زیستی و تعامل مستمر می‌بینند.
رهبر انقلاب بر این باور است که فرهنگ اسلامی، چارچوب ارزشی و معنوی جامعه را شکل می‌دهد و منبع اصلی هویت ایرانی-اسلامی است. ایشان این فرهنگ را زمینه‌ساز توسعه فضایل اخلاقی، تعهد دینی و عدالت اجتماعی می‌دانند که در امتداد پیام‌های وحیانی قرار دارد. در عین حال، تأکید می‌کنند که تمدن ایران اسلامی نمی‌تواند به سادگی از سنت‌های تاریخی و فرهنگی ایران جدا شود، چرا که این سنت‌ها بستر تاریخی و معنوی فراهم آورنده زمینه‌های پذیرش و رشد فرهنگ اسلامی بوده‌اند.
به همین دلیل، آیت‌الله خامنه‌ای هویت اسلامی-ایرانی را یک پدیده‌ی مرکب می‌داند که همزمان باید از غنای تمدنی ایران باستان بهره‌مند باشد و در عین حال از تعالیم اسلام ناب محمدی نیرو گیرد. ایشان معتقدند که تقویت این هویت ترکیبی، مانع از تهاجمات فرهنگی و فراموشی ریشه‌ها می‌شود و ضمن حفظ استقلال فرهنگی، راه را برای شکل‌گیری تمدنی منسجم و باثبات باز می‌کند.
رهبر انقلاب به طور ویژه بر ضرورت بازشناسی و تقویت این هویت تأکید دارند، چرا که به باور ایشان، هر گونه تضعیف پیوندهای تاریخی و دینی، جامعه را در برابر موج‌های تجددگرایی صرفاً غرب‌محور و فرهنگ‌های تک‌بعدی آسیب‌پذیر می‌کند. ایشان می‌گویند: «هویت ما نه تنها اسلامی است، بلکه ایرانی است؛ این دو، با هم پیوندی ناگسستنی دارند که باید حفظ شود.»
فرهنگ مقاومت و مبارزه فرهنگی
در چشم‌انداز فکری آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ مقاومت یک ساختار فعال و زاینده در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی محسوب می‌شود. مقاومت فرهنگی، مبنایی است که جامعه اسلامی را از نفوذ بیگانه حفظ می‌کند و به‌عنوان حصنی در برابر هجوم فرهنگی و تهاجم معنوی عمل می‌نماید.
رهبر معظم انقلاب، مبارزه فرهنگی را جبهه‌ای سرنوشت‌ساز در حیات تمدنی می‌دانند که به‌واسطه آن، ارزش‌های اصیل اسلامی و ایرانی در برابر سیل فرهنگ مصرف‌گرایی، اشرافیت و تسلیم‌پذیری به مدل‌های غربی حفظ و بازتولید می‌شود. ایشان بارها تأکید کرده‌اند که این مقاومت مولد و خلاق است و از طریق آن می‌توان تمدنی مستقل و مبتنی بر ارکان معنوی و اخلاقی بنا نهاد. مبارزه فرهنگی در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای به معنای مقابله با نفوذ فرهنگی غربی است که عمدتاً متکی بر اومانیسم، مصرف‌گرایی و تقلیل ارزش‌ها به مادی‌گرایی است. ایشان هشدار می‌دهند که تسلیم شدن به این فرهنگ‌ها می‌تواند موجب فراموشی هویت، تضعیف روحیه دینی و فروپاشی بنیادهای اخلاقی جامعه گردد. در این چارچوب، مقاومت فرهنگی را عاملی برای حفظ اصالت‌ها و بازسازی هویت اسلامی-ایرانی می‌دانند.
همچنین، ایشان بر اهمیت جهاد نرم و مستمر در این عرصه تأکید می‌ورزند، جهادی که عرصه‌اش رسانه‌ها، آموزش، هنر و ادبیات است و نیازمند تلاش جمعی نخبگان و عموم مردم می‌باشد. فرهنگ مقاومت در نظر ایشان فراتر از مقاومت صرفاً دفاعی، بر ساختن جامعه‌ای با روحیه‌ای مستقل، فعال و متعهد استوار است که می‌تواند در برابر تهدیدات فرهنگی پایدار بماند و الگویی جدید از زندگی جمعی ارائه دهد.
نقش فرهنگ در پیشرفت و تمدن‌سازی
فرهنگ، در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، زیربنای اصلی هر نوع پیشرفت و تمدن‌سازی تلقی می‌شود؛ چرا که بدون انسجام فرهنگی، هرگونه توسعه مادی و فناورانه، به آسانی دچار انحراف و شکست خواهد شد. فرهنگ، مجموعه‌ای از ارزش‌ها، باورها، عادات و نمادهایی است که یک جامعه را تعریف و هویت می‌بخشد و به مثابه روحی در کالبد تمدن عمل می‌کند. رهبر انقلاب اسلامی معتقدند پیشرفت حقیقی و پایدار زمانی محقق می‌شود که فرهنگ، محور حرکت جامعه باشد. ایشان بارها تأکید کرده‌اند که تمدن نوین اسلامی، ابتدا و بیش از هر چیز، محصول یک فرهنگ متعالی، اخلاق‌مدار و متکی بر معنویت است. از نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ مقاوم، خلاق و زاینده است که می‌تواند جامعه را از آسیب‌های فرهنگی و معنوی محافظت کرده و هویت اصیل اسلامی-ایرانی را به نسل‌های آینده منتقل نماید. همچنین، فرهنگی که با استقامت و نوآوری همراه باشد، زمینه‌ساز شکوفایی در عرصه‌های مختلف از جمله فناوری، علم، هنر و اخلاق خواهد بود.
ایشان بر این باورند که فرهنگ و تمدن دو روی یک سکه‌اند و نمی‌توان یکی را بدون دیگری تصور کرد. به تعبیر ایشان، فرهنگ سرمایه‌ای است که پیشرفت‌های ظاهری را معنادار می‌سازد و تمدن‌سازی را به واقعیتی قابل لمس تبدیل می‌کند. به همین دلیل، پرداختن به فرهنگ، توجه به سبک زندگی اسلامی، ترویج اخلاق و معنویت و حمایت از تولیدات فرهنگی اصیل، از ارکان اساسی تحقق تمدن نوین اسلامی است.
سبک زندگی اسلامی-ایرانی
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، سبک زندگی اسلامی-ایرانی تجلی‌گاه هویت فرهنگی و دینی جامعه است. این سبک زندگی، نقطه تلاقی سنت‌های اصیل ایرانی و آموزه‌های ناب اسلام است که به‌عنوان چارچوبی پویا و زنده، راهنمای حرکت انسان معاصر در مواجهه با پیچیدگی‌های مدرنته می‌باشد. رهبر انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که سبک زندگی اسلامی-ایرانی ترکیبی متعادل است که هویت دینی و ملی را به گونه‌ای متقابل و مکمل حفظ می‌کند. این سبک زندگی، بر ارزش‌هایی همچون تقوا، عدالت، ایثار، ساده‌زیستی، نشاط معنوی و احترام به خانواده و جامعه استوار است و در عین حال، با تغییرات زمان و نیازهای جدید سازگار و همراه است.
ایشان معتقدند سبک زندگی اسلامی-ایرانی، موتور محرکه‌ای است برای حفظ استقلال فرهنگی و سیاسی و مقاومتی فرهنگی در برابر نفوذهای بیگانه. این سبک، حاوی الگویی برای جامعه‌ای است که در آن، فرد و جمع همزمان در مسیر کمال معنوی و پیشرفت مادی گام برمی‌دارند، و از اسراف و تبذیر پرهیز می‌کنند.
بر این اساس، سبک زندگی اسلامی-ایرانی زمینه‌ساز تمدنی متعالی است که می‌تواند پاسخگوی نیازهای امروز و فردای جامعه اسلامی باشد. در نظر آیت‌الله خامنه‌ای، تحقق این سبک زندگی رکن اساسی در تحقق تمدن نوین اسلامی است که ایرانیان در آن نقش فعالی دارند.
فرهنگ و تربیت نسل جوان
نسل جوان به عنوان سرمایه هر جامعه، نقش محوری در حفظ هویت و فرهنگ و شکل‌گیری آینده‌ای روشن ایفا می‌کند. در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، تربیت نسل جوان در چهارچوب فرهنگی-ارزشی تعریف می‌شود که در آن، فرهنگ و تربیت دو رکن جدایی‌ناپذیر در رشد انسانی و اجتماعی به شمار می‌روند. رهبر انقلاب اسلامی معتقدند که جوانان با پذیرش و درونی‌سازی ارزش‌های اسلامی و ملی، می‌توانند موتور محرکه‌ی تمدن‌سازی و پیشرفت در جامعه باشند. ایشان بارها بر ضرورت ایجاد بستری فرهنگی سالم و پویا تأکید کرده‌اند که در آن، جوانان بتوانند بدون فشارهای منفی فرهنگ‌های مهاجم، به رشد فکری، معنوی و اخلاقی خود بپردازند. فرهنگ، در این نگاه، زیربنای ساختاری است که شکل‌دهنده‌ی هویت و جهان‌بینی جوانان است.
تربیت جوان در این چارچوب به معنای تبیین و انتقال آگاهانه‌ی فرهنگ اسلامی-ایرانی است. آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که بدون این تربیت فرهنگی، جوانان در معرض خطر گمگشتگی هویتی، سردرگمی ارزشی و پذیرش الگوهای بیگانه قرار خواهند گرفت. یکی از نکات برجسته در نگاه رهبر انقلاب به تربیت جوانان، اهمیت نقش خانواده، مدرسه و مراکز فرهنگی در شکل‌گیری و تحکیم این فرهنگ است. ایشان تأکید دارند که مادر و پدر، معلمان و مربیان، باید به عنوان نقش‌آفرینان اصلی در فرآیند انتقال ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی-ایرانی، ضمن تقویت روحیه امید و خودباوری، محیطی امن و انگیزشی فراهم کنند تا جوانان بتوانند استعدادها و ظرفیت‌های خود را شکوفا سازند.
علاوه بر این، رهبر انقلاب به ضرورت مقابله با تهاجم فرهنگی تأکید می‌کنند و هشدار می‌دهند که نفوذ فرهنگ‌های مادی و غربی می‌تواند به فروپاشی هویت اسلامی و ایرانی جوانان بینجامد.
در نهایت، فرهنگ و تربیت نسل جوان در دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، حلقه اتصال گذشته، حال و آینده و پلی میان میراث غنی فرهنگی-دینی و چشم‌انداز تمدنی است که جامعه اسلامی به دنبال تحقق آن است. نسل جوان با پذیرش این فرهنگ و تربیت، می‌تواند مبدع تحولاتی باشد که تمدن نوین اسلامی را به واقعیت تبدیل می‌کند.
فرهنگ و رسانه
رسانه در جهان معاصر، به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای شکل‌دهی به فرهنگ و افکار عمومی شناخته می‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای در منظومه فکری خود، رسانه را یک بستر حیاتی برای ترویج فرهنگ اسلامی-ایرانی و مقابله با هجمه‌های فرهنگی غربی می‌بیند. از نظر ایشان، رسانه میدان نبرد برای حفظ ارزش‌ها، انتقال هویت و تأثیرگذاری بر نسل‌های مختلف است.
رهبر معظم انقلاب بارها بر نقش راهبردی رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی و ارتقای سطح معرفتی جامعه تأکید کرده‌اند. ایشان معتقدند که رسانه‌های انقلابی و دینی باید با تولید محتواهای ارزشمند، متناسب با نیازهای جامعه و متکی بر اصول اسلام ناب محمدی (ص)، فضای فرهنگی کشور را مدیریت کنند و از انحرافات و تهاجمات فرهنگی جلوگیری نمایند. در این مسیر، رسانه‌ها باید آگاهی‌بخش باشند، تفکر انتقادی را تقویت کنند و فرصت‌های گفت‌وگوی سازنده را فراهم آورند. یکی از نکات برجسته در نگاه رهبر انقلاب به رسانه، ضرورت استقلال رسانه‌ای و مقابله با رسانه‌های وابسته به قدرت‌های خارجی است که هدفشان نفوذ فرهنگی و تضعیف هویت ملی و دینی جامعه است. ایشان معتقدند رسانه‌های داخلی باید خود را از ابتذال، سطحی‌نگری و تقلید بی‌رویه از مدل‌های غربی مصون بدارند و به جای آن، رسانه‌ای تراز انقلاب اسلامی را با نگاه تمدنی و اسلامی طراحی کنند.
همچنین آیت‌الله خامنه‌ای توجه ویژه‌ای به نقش فناوری‌های نوین ارتباطی دارند و بر استفاده هوشمندانه از فضای مجازی برای ترویج فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی تأکید می‌کنند. ایشان معتقدند که فناوری‌های دیجیتال فرصت بی‌نظیری برای اتصال نسل جوان با ارزش‌های فرهنگی فراهم کرده‌اند، البته به شرط آنکه این فضا به درستی مدیریت شود و در برابر محتوای مخرب و تحریف‌گر محافظت گردد.
از نظر رهبر انقلاب، رسانه‌های اسلامی و انقلابی باید همزمان با ارائه الگوهای مثبت و سازنده، نقد منصفانه و روشنگری درباره آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی را در دستور کار قرار دهند. این نگاه جامع و روشنفکرانه، رسانه را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان فرهنگ‌سازی در مسیر تمدن نوین اسلامی معرفی می‌کند.
فرهنگ و اقتصاد
در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ زیربنایی‌ترین رکن برای تحقق توسعه اقتصادی و پیشرفت پایدار است. از این منظر، اقتصاد ریشه در ساختارهای فرهنگی و معنایی جامعه دارد که مسیر رشد و تعالی اقتصادی را تعیین می‌کنند. رهبر معظم انقلاب همواره بر این نکته تأکید کرده‌اند که بدون تحول فرهنگی، اقتصاد مقاومتی و توسعه واقعی امکان‌پذیر نیست. ایشان فرهنگ را عامل اصلی تنظیم الگوهای مصرف، تولید، سرمایه‌گذاری و نوآوری می‌دانند و معتقدند که اقتصاد اسلامی باید در چارچوب ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی جامعه شکل گیرد تا بتواند برخلاف اقتصادهای صرفاً مادی و مصرف‌گرا، به رشد متوازن و پایدار دست یابد.
این دیدگاه به ویژه در مفهومی چون اقتصاد مقاومتی نمود می‌یابد؛ الگویی که رهبر انقلاب به عنوان راهبردی برای عبور از تنگناهای تحریم و وابستگی اقتصادی مطرح کرده‌اند. در این الگو، فرهنگ خودباوری، کار و تلاش، ساده‌زیستی و پرهیز از اسراف به‌عنوان مولفه‌های کلیدی فرهنگ اقتصادی برجسته می‌شوند که باید در جامعه نهادینه شوند تا اقتصاد به گونه‌ای کارآمد و مستقل شکل گیرد.
فرهنگ همچنین در تعریف روابط اقتصادی انسانی جایگاه والایی دارد. از نظر ایشان، اقتصاد اسلامی باید بر پایه عدالت، همبستگی اجتماعی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی استوار باشد؛ ویژگی‌هایی که خود محصول فرهنگ دینی و ملی‌اند و بدون آن‌ها، رشد اقتصادی به شکلی فربه و ناپایدار بدل می‌شود.
رهبر انقلاب فرهنگ را کاتالیزوری می‌دانند که می‌تواند ذهن‌ها و قلب‌ها را برای پذیرش کارآفرینی، نوآوری و تعهد اجتماعی آماده کند و بدین‌سان زمینه‌ساز تحقق تمدنی اسلامی ایرانی باشد که در آن اقتصاد نقشی فعال و سازنده در خدمت مردم و عدالت ایفا می‌کند.
فرهنگ و سیاست
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ و سیاست دو رکن جدایی‌ناپذیر از هم‌اند که شکل‌دهنده و بازتاب‌دهنده یکدیگر هستند. از نظر ایشان، سیاست بدون پشتوانه فرهنگی، همچون بدنه‌ای بی‌روح است که توان حفظ و پیشبرد اهداف خود را ندارد. بنابراین، فرهنگ به مثابه زیربنای هویت سیاسی و زمینه‌ساز مشروعیت و پایداری نظام سیاسی اسلامی به شمار می‌رود.
رهبر حکیم انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که برای دستیابی به سیاستی کارآمد و عدالت‌محور، ابتدا باید در عرصه فرهنگی کار جدی انجام داد. به تعبیر ایشان، جنگ فرهنگی که امروز مطرح است، در واقع مبارزه‌ای برای حفظ ارزش‌ها، هویت و اهداف انقلاب اسلامی در برابر نفوذ ایدئولوژی‌های بیگانه و فرهنگ‌های غیرمتناسب با دین و ملیت ایرانی است. از این رو، سیاست در نگاه ایشان عرصه‌ای است که فرهنگ و اندیشه‌های بنیادی باید در آن جاری و ساری باشد تا ساختارهای سیاسی مبتنی بر عدالت، آزادی، و معنویت شکل گیرد. بی‌توجهی به فرهنگ می‌تواند زمینه‌ساز فساد، بی‌اعتمادی عمومی و تضعیف مشروعیت سیاسی شود.
همچنین، ایشان تأکید دارند که سیاست‌ورزی باید متکی بر اخلاق اسلامی و حفظ کرامت انسانی باشد، و فرهنگ سیاسی باید به گونه‌ای رشد یابد که مردم را به مشارکت فعال و مسئولانه در سرنوشت کشور تشویق کند. این مشارکت فرهنگی-سیاسی موجب تقویت انسجام اجتماعی و وحدت ملی می‌شود که از ارکان مهم در پایداری و پیشرفت جامعه اسلامی است. فرهنگ و سیاست در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای مکمل یکدیگرند و بدون پیوند مستحکم میان آن‌ها، نمی‌توان به جامعه‌ای متعالی و تمدنی اسلامی ایرانی دست یافت. فرهنگ، سیاست را معنابخشیده و سیاست، فرهنگ را به عرصه عمل می‌کشاند؛ این چرخه تعاملی، محور حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی است.
به گزارش کبنا، تا به امروز، به مناسبت سالروز آغاز رهبری آیت‌الله خامنه‌ای [مقام معظم رهبری]، سه یادداشت تاریخی و اندیشه‌ای منتشر کرده‌ایم. هر یادداشت کوشیده است بخش مهمی از منظومه فکری و راهبردی رهبر معظم انقلاب اسلامی را واکاوی کند و تصویر روشن‌تر و همه‌جانبه‌تری از نقش ایشان در تحولات سیاسی، اجتماعی و تمدنی ارائه دهد. اکنون، در یادداشت چهارم، تمرکز ما بر یکی از محوری‌ترین و شاید پیچیده‌ترین وجوه اندیشه رهبری است؛ یعنی نگاه ایشان به «فرهنگ» به عنوان بستر اصلی هویت و مقاومت جامعه اسلامی. ما در این یادداشت می‌کوشیم در بستر کلی تمدن نوین اسلامی، اهمیت و نقش کلیدی فرهنگ را در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای بازخوانی و تحلیل کنیم.
تعریف و اهمیت فرهنگ در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای
در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ زیربنایی‌ترین لایه‌ی هویت اجتماعی و ملی یک ملت به شمار می‌آید. ایشان فرهنگ را شاکله‌ی روح و جان یک جامعه می‌دانند که تعیین‌کننده جهت‌گیری‌های فکری، اخلاقی و حتی سیاسی آن است. به بیان دیگر، فرهنگ همچون ریشه‌هایی عمیق است که سرنوشت یک جامعه را به زمین تاریخ و معنویت پیوند می‌زند و بدون درک دقیق این ریشه‌ها، امکان فهم رفتارها، انتخاب‌ها و مسیر تحولات آن جامعه فراهم نیست. رهبر انقلاب، فرهنگ را عرصه‌ای پویا و زنده می‌بیند که همواره در حال تعامل با تحولات درونی و بیرونی است، اما از آنجا که این عرصه، محل برخورد ارزش‌ها، باورها و الگوهای زیستی است، حفظ و تقویت آن همچون نگهبانی از اصالت و هویت جمعی تلقی می‌شود. به همین دلیل، در نگاه ایشان، فرهنگ نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری قدرت نرم و استقلال ملی دارد.
از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ، میدان جنگ نرم است؛ میدانی که در آن هویت اسلامی و بومی در برابر نفوذها و مدل‌های فرهنگی غالب جهانی قرار دارد و هر گونه سستی در این میدان، به قیمت از دست رفتن اقتدار هویتی و مشروعیت اجتماعی تمام می‌شود. بنابراین، ایشان بر ضرورت تقویت بنیه فرهنگی جامعه به عنوان اولین خط دفاعی در برابر تهاجمات فرهنگی و ایدئولوژیک تأکید دارند.
علاوه بر این، فرهنگ در نظر رهبر انقلاب، محرک اصلی تولید تمدن نوین اسلامی است. به گونه‌ای که بی‌توجهی به فرهنگ یا تحویل آن به مناسبات اقتصادی و تکنولوژیک صرف، راه را برای سلطه فرهنگی بیگانه باز می‌کند. لذا فرهنگ باید بر پایه ارزش‌های اسلامی، عقلانیت و خلاقیت بومی سامان یافته و به‌عنوان موتور محرکه‌ای که روح و انگیزه حرکت تمدنی را تأمین می‌کند، مورد اهتمام قرار گیرد.
فرهنگ و هویت اسلامی-ایرانی
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، هویت ملت ایران، ترکیبی پویا و زنده از فرهنگ اسلامی و میراث تاریخی-ملی ایرانی است که به یکدیگر تنیده شده‌اند و شکل‌دهنده ساختار بنیادین جامعه و تمدن نوین اسلامی‌اند. ایشان این دو عنصر را نه در تقابل بلکه در هم‌زیستی و تعامل مستمر می‌بینند.
رهبر انقلاب بر این باور است که فرهنگ اسلامی، چارچوب ارزشی و معنوی جامعه را شکل می‌دهد و منبع اصلی هویت ایرانی-اسلامی است. ایشان این فرهنگ را زمینه‌ساز توسعه فضایل اخلاقی، تعهد دینی و عدالت اجتماعی می‌دانند که در امتداد پیام‌های وحیانی قرار دارد. در عین حال، تأکید می‌کنند که تمدن ایران اسلامی نمی‌تواند به سادگی از سنت‌های تاریخی و فرهنگی ایران جدا شود، چرا که این سنت‌ها بستر تاریخی و معنوی فراهم آورنده زمینه‌های پذیرش و رشد فرهنگ اسلامی بوده‌اند.
به همین دلیل، آیت‌الله خامنه‌ای هویت اسلامی-ایرانی را یک پدیده‌ی مرکب می‌داند که همزمان باید از غنای تمدنی ایران باستان بهره‌مند باشد و در عین حال از تعالیم اسلام ناب محمدی نیرو گیرد. ایشان معتقدند که تقویت این هویت ترکیبی، مانع از تهاجمات فرهنگی و فراموشی ریشه‌ها می‌شود و ضمن حفظ استقلال فرهنگی، راه را برای شکل‌گیری تمدنی منسجم و باثبات باز می‌کند.
رهبر انقلاب به طور ویژه بر ضرورت بازشناسی و تقویت این هویت تأکید دارند، چرا که به باور ایشان، هر گونه تضعیف پیوندهای تاریخی و دینی، جامعه را در برابر موج‌های تجددگرایی صرفاً غرب‌محور و فرهنگ‌های تک‌بعدی آسیب‌پذیر می‌کند. ایشان می‌گویند: «هویت ما نه تنها اسلامی است، بلکه ایرانی است؛ این دو، با هم پیوندی ناگسستنی دارند که باید حفظ شود.»
فرهنگ مقاومت و مبارزه فرهنگی
در چشم‌انداز فکری آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ مقاومت یک ساختار فعال و زاینده در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی محسوب می‌شود. مقاومت فرهنگی، مبنایی است که جامعه اسلامی را از نفوذ بیگانه حفظ می‌کند و به‌عنوان حصنی در برابر هجوم فرهنگی و تهاجم معنوی عمل می‌نماید.
رهبر معظم انقلاب، مبارزه فرهنگی را جبهه‌ای سرنوشت‌ساز در حیات تمدنی می‌دانند که به‌واسطه آن، ارزش‌های اصیل اسلامی و ایرانی در برابر سیل فرهنگ مصرف‌گرایی، اشرافیت و تسلیم‌پذیری به مدل‌های غربی حفظ و بازتولید می‌شود. ایشان بارها تأکید کرده‌اند که این مقاومت مولد و خلاق است و از طریق آن می‌توان تمدنی مستقل و مبتنی بر ارکان معنوی و اخلاقی بنا نهاد. مبارزه فرهنگی در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای به معنای مقابله با نفوذ فرهنگی غربی است که عمدتاً متکی بر اومانیسم، مصرف‌گرایی و تقلیل ارزش‌ها به مادی‌گرایی است. ایشان هشدار می‌دهند که تسلیم شدن به این فرهنگ‌ها می‌تواند موجب فراموشی هویت، تضعیف روحیه دینی و فروپاشی بنیادهای اخلاقی جامعه گردد. در این چارچوب، مقاومت فرهنگی را عاملی برای حفظ اصالت‌ها و بازسازی هویت اسلامی-ایرانی می‌دانند.
همچنین، ایشان بر اهمیت جهاد نرم و مستمر در این عرصه تأکید می‌ورزند، جهادی که عرصه‌اش رسانه‌ها، آموزش، هنر و ادبیات است و نیازمند تلاش جمعی نخبگان و عموم مردم می‌باشد. فرهنگ مقاومت در نظر ایشان فراتر از مقاومت صرفاً دفاعی، بر ساختن جامعه‌ای با روحیه‌ای مستقل، فعال و متعهد استوار است که می‌تواند در برابر تهدیدات فرهنگی پایدار بماند و الگویی جدید از زندگی جمعی ارائه دهد.
نقش فرهنگ در پیشرفت و تمدن‌سازی
فرهنگ، در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، زیربنای اصلی هر نوع پیشرفت و تمدن‌سازی تلقی می‌شود؛ چرا که بدون انسجام فرهنگی، هرگونه توسعه مادی و فناورانه، به آسانی دچار انحراف و شکست خواهد شد. فرهنگ، مجموعه‌ای از ارزش‌ها، باورها، عادات و نمادهایی است که یک جامعه را تعریف و هویت می‌بخشد و به مثابه روحی در کالبد تمدن عمل می‌کند. رهبر انقلاب اسلامی معتقدند پیشرفت حقیقی و پایدار زمانی محقق می‌شود که فرهنگ، محور حرکت جامعه باشد. ایشان بارها تأکید کرده‌اند که تمدن نوین اسلامی، ابتدا و بیش از هر چیز، محصول یک فرهنگ متعالی، اخلاق‌مدار و متکی بر معنویت است. از نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ مقاوم، خلاق و زاینده است که می‌تواند جامعه را از آسیب‌های فرهنگی و معنوی محافظت کرده و هویت اصیل اسلامی-ایرانی را به نسل‌های آینده منتقل نماید. همچنین، فرهنگی که با استقامت و نوآوری همراه باشد، زمینه‌ساز شکوفایی در عرصه‌های مختلف از جمله فناوری، علم، هنر و اخلاق خواهد بود.
ایشان بر این باورند که فرهنگ و تمدن دو روی یک سکه‌اند و نمی‌توان یکی را بدون دیگری تصور کرد. به تعبیر ایشان، فرهنگ سرمایه‌ای است که پیشرفت‌های ظاهری را معنادار می‌سازد و تمدن‌سازی را به واقعیتی قابل لمس تبدیل می‌کند. به همین دلیل، پرداختن به فرهنگ، توجه به سبک زندگی اسلامی، ترویج اخلاق و معنویت و حمایت از تولیدات فرهنگی اصیل، از ارکان اساسی تحقق تمدن نوین اسلامی است.
سبک زندگی اسلامی-ایرانی
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، سبک زندگی اسلامی-ایرانی تجلی‌گاه هویت فرهنگی و دینی جامعه است. این سبک زندگی، نقطه تلاقی سنت‌های اصیل ایرانی و آموزه‌های ناب اسلام است که به‌عنوان چارچوبی پویا و زنده، راهنمای حرکت انسان معاصر در مواجهه با پیچیدگی‌های مدرنته می‌باشد. رهبر انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که سبک زندگی اسلامی-ایرانی ترکیبی متعادل است که هویت دینی و ملی را به گونه‌ای متقابل و مکمل حفظ می‌کند. این سبک زندگی، بر ارزش‌هایی همچون تقوا، عدالت، ایثار، ساده‌زیستی، نشاط معنوی و احترام به خانواده و جامعه استوار است و در عین حال، با تغییرات زمان و نیازهای جدید سازگار و همراه است.
ایشان معتقدند سبک زندگی اسلامی-ایرانی، موتور محرکه‌ای است برای حفظ استقلال فرهنگی و سیاسی و مقاومتی فرهنگی در برابر نفوذهای بیگانه. این سبک، حاوی الگویی برای جامعه‌ای است که در آن، فرد و جمع همزمان در مسیر کمال معنوی و پیشرفت مادی گام برمی‌دارند، و از اسراف و تبذیر پرهیز می‌کنند.
بر این اساس، سبک زندگی اسلامی-ایرانی زمینه‌ساز تمدنی متعالی است که می‌تواند پاسخگوی نیازهای امروز و فردای جامعه اسلامی باشد. در نظر آیت‌الله خامنه‌ای، تحقق این سبک زندگی رکن اساسی در تحقق تمدن نوین اسلامی است که ایرانیان در آن نقش فعالی دارند.
فرهنگ و تربیت نسل جوان
نسل جوان به عنوان سرمایه هر جامعه، نقش محوری در حفظ هویت و فرهنگ و شکل‌گیری آینده‌ای روشن ایفا می‌کند. در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، تربیت نسل جوان در چهارچوب فرهنگی-ارزشی تعریف می‌شود که در آن، فرهنگ و تربیت دو رکن جدایی‌ناپذیر در رشد انسانی و اجتماعی به شمار می‌روند. رهبر انقلاب اسلامی معتقدند که جوانان با پذیرش و درونی‌سازی ارزش‌های اسلامی و ملی، می‌توانند موتور محرکه‌ی تمدن‌سازی و پیشرفت در جامعه باشند. ایشان بارها بر ضرورت ایجاد بستری فرهنگی سالم و پویا تأکید کرده‌اند که در آن، جوانان بتوانند بدون فشارهای منفی فرهنگ‌های مهاجم، به رشد فکری، معنوی و اخلاقی خود بپردازند. فرهنگ، در این نگاه، زیربنای ساختاری است که شکل‌دهنده‌ی هویت و جهان‌بینی جوانان است.
تربیت جوان در این چارچوب به معنای تبیین و انتقال آگاهانه‌ی فرهنگ اسلامی-ایرانی است. آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که بدون این تربیت فرهنگی، جوانان در معرض خطر گمگشتگی هویتی، سردرگمی ارزشی و پذیرش الگوهای بیگانه قرار خواهند گرفت. یکی از نکات برجسته در نگاه رهبر انقلاب به تربیت جوانان، اهمیت نقش خانواده، مدرسه و مراکز فرهنگی در شکل‌گیری و تحکیم این فرهنگ است. ایشان تأکید دارند که مادر و پدر، معلمان و مربیان، باید به عنوان نقش‌آفرینان اصلی در فرآیند انتقال ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی-ایرانی، ضمن تقویت روحیه امید و خودباوری، محیطی امن و انگیزشی فراهم کنند تا جوانان بتوانند استعدادها و ظرفیت‌های خود را شکوفا سازند.
علاوه بر این، رهبر انقلاب به ضرورت مقابله با تهاجم فرهنگی تأکید می‌کنند و هشدار می‌دهند که نفوذ فرهنگ‌های مادی و غربی می‌تواند به فروپاشی هویت اسلامی و ایرانی جوانان بینجامد.
در نهایت، فرهنگ و تربیت نسل جوان در دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، حلقه اتصال گذشته، حال و آینده و پلی میان میراث غنی فرهنگی-دینی و چشم‌انداز تمدنی است که جامعه اسلامی به دنبال تحقق آن است. نسل جوان با پذیرش این فرهنگ و تربیت، می‌تواند مبدع تحولاتی باشد که تمدن نوین اسلامی را به واقعیت تبدیل می‌کند.
فرهنگ و رسانه
رسانه در جهان معاصر، به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای شکل‌دهی به فرهنگ و افکار عمومی شناخته می‌شود. آیت‌الله خامنه‌ای در منظومه فکری خود، رسانه را یک بستر حیاتی برای ترویج فرهنگ اسلامی-ایرانی و مقابله با هجمه‌های فرهنگی غربی می‌بیند. از نظر ایشان، رسانه میدان نبرد برای حفظ ارزش‌ها، انتقال هویت و تأثیرگذاری بر نسل‌های مختلف است.
رهبر معظم انقلاب بارها بر نقش راهبردی رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی و ارتقای سطح معرفتی جامعه تأکید کرده‌اند. ایشان معتقدند که رسانه‌های انقلابی و دینی باید با تولید محتواهای ارزشمند، متناسب با نیازهای جامعه و متکی بر اصول اسلام ناب محمدی (ص)، فضای فرهنگی کشور را مدیریت کنند و از انحرافات و تهاجمات فرهنگی جلوگیری نمایند. در این مسیر، رسانه‌ها باید آگاهی‌بخش باشند، تفکر انتقادی را تقویت کنند و فرصت‌های گفت‌وگوی سازنده را فراهم آورند. یکی از نکات برجسته در نگاه رهبر انقلاب به رسانه، ضرورت استقلال رسانه‌ای و مقابله با رسانه‌های وابسته به قدرت‌های خارجی است که هدفشان نفوذ فرهنگی و تضعیف هویت ملی و دینی جامعه است. ایشان معتقدند رسانه‌های داخلی باید خود را از ابتذال، سطحی‌نگری و تقلید بی‌رویه از مدل‌های غربی مصون بدارند و به جای آن، رسانه‌ای تراز انقلاب اسلامی را با نگاه تمدنی و اسلامی طراحی کنند.
همچنین آیت‌الله خامنه‌ای توجه ویژه‌ای به نقش فناوری‌های نوین ارتباطی دارند و بر استفاده هوشمندانه از فضای مجازی برای ترویج فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی تأکید می‌کنند. ایشان معتقدند که فناوری‌های دیجیتال فرصت بی‌نظیری برای اتصال نسل جوان با ارزش‌های فرهنگی فراهم کرده‌اند، البته به شرط آنکه این فضا به درستی مدیریت شود و در برابر محتوای مخرب و تحریف‌گر محافظت گردد.
از نظر رهبر انقلاب، رسانه‌های اسلامی و انقلابی باید همزمان با ارائه الگوهای مثبت و سازنده، نقد منصفانه و روشنگری درباره آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی را در دستور کار قرار دهند. این نگاه جامع و روشنفکرانه، رسانه را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان فرهنگ‌سازی در مسیر تمدن نوین اسلامی معرفی می‌کند.
فرهنگ و اقتصاد
در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ زیربنایی‌ترین رکن برای تحقق توسعه اقتصادی و پیشرفت پایدار است. از این منظر، اقتصاد ریشه در ساختارهای فرهنگی و معنایی جامعه دارد که مسیر رشد و تعالی اقتصادی را تعیین می‌کنند. رهبر معظم انقلاب همواره بر این نکته تأکید کرده‌اند که بدون تحول فرهنگی، اقتصاد مقاومتی و توسعه واقعی امکان‌پذیر نیست. ایشان فرهنگ را عامل اصلی تنظیم الگوهای مصرف، تولید، سرمایه‌گذاری و نوآوری می‌دانند و معتقدند که اقتصاد اسلامی باید در چارچوب ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی جامعه شکل گیرد تا بتواند برخلاف اقتصادهای صرفاً مادی و مصرف‌گرا، به رشد متوازن و پایدار دست یابد.
این دیدگاه به ویژه در مفهومی چون اقتصاد مقاومتی نمود می‌یابد؛ الگویی که رهبر انقلاب به عنوان راهبردی برای عبور از تنگناهای تحریم و وابستگی اقتصادی مطرح کرده‌اند. در این الگو، فرهنگ خودباوری، کار و تلاش، ساده‌زیستی و پرهیز از اسراف به‌عنوان مولفه‌های کلیدی فرهنگ اقتصادی برجسته می‌شوند که باید در جامعه نهادینه شوند تا اقتصاد به گونه‌ای کارآمد و مستقل شکل گیرد.
فرهنگ همچنین در تعریف روابط اقتصادی انسانی جایگاه والایی دارد. از نظر ایشان، اقتصاد اسلامی باید بر پایه عدالت، همبستگی اجتماعی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی استوار باشد؛ ویژگی‌هایی که خود محصول فرهنگ دینی و ملی‌اند و بدون آن‌ها، رشد اقتصادی به شکلی فربه و ناپایدار بدل می‌شود.
رهبر انقلاب فرهنگ را کاتالیزوری می‌دانند که می‌تواند ذهن‌ها و قلب‌ها را برای پذیرش کارآفرینی، نوآوری و تعهد اجتماعی آماده کند و بدین‌سان زمینه‌ساز تحقق تمدنی اسلامی ایرانی باشد که در آن اقتصاد نقشی فعال و سازنده در خدمت مردم و عدالت ایفا می‌کند.
فرهنگ و سیاست
در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای، فرهنگ و سیاست دو رکن جدایی‌ناپذیر از هم‌اند که شکل‌دهنده و بازتاب‌دهنده یکدیگر هستند. از نظر ایشان، سیاست بدون پشتوانه فرهنگی، همچون بدنه‌ای بی‌روح است که توان حفظ و پیشبرد اهداف خود را ندارد. بنابراین، فرهنگ به مثابه زیربنای هویت سیاسی و زمینه‌ساز مشروعیت و پایداری نظام سیاسی اسلامی به شمار می‌رود.
رهبر حکیم انقلاب بارها تأکید کرده‌اند که برای دستیابی به سیاستی کارآمد و عدالت‌محور، ابتدا باید در عرصه فرهنگی کار جدی انجام داد. به تعبیر ایشان، جنگ فرهنگی که امروز مطرح است، در واقع مبارزه‌ای برای حفظ ارزش‌ها، هویت و اهداف انقلاب اسلامی در برابر نفوذ ایدئولوژی‌های بیگانه و فرهنگ‌های غیرمتناسب با دین و ملیت ایرانی است. از این رو، سیاست در نگاه ایشان عرصه‌ای است که فرهنگ و اندیشه‌های بنیادی باید در آن جاری و ساری باشد تا ساختارهای سیاسی مبتنی بر عدالت، آزادی، و معنویت شکل گیرد. بی‌توجهی به فرهنگ می‌تواند زمینه‌ساز فساد، بی‌اعتمادی عمومی و تضعیف مشروعیت سیاسی شود.
همچنین، ایشان تأکید دارند که سیاست‌ورزی باید متکی بر اخلاق اسلامی و حفظ کرامت انسانی باشد، و فرهنگ سیاسی باید به گونه‌ای رشد یابد که مردم را به مشارکت فعال و مسئولانه در سرنوشت کشور تشویق کند. این مشارکت فرهنگی-سیاسی موجب تقویت انسجام اجتماعی و وحدت ملی می‌شود که از ارکان مهم در پایداری و پیشرفت جامعه اسلامی است. فرهنگ و سیاست در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای مکمل یکدیگرند و بدون پیوند مستحکم میان آن‌ها، نمی‌توان به جامعه‌ای متعالی و تمدنی اسلامی ایرانی دست یافت. فرهنگ، سیاست را معنابخشیده و سیاست، فرهنگ را به عرصه عمل می‌کشاند؛ این چرخه تعاملی، محور حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی است.
