از بلاد شاپور تاریخی تا کهگیلویه کنونی / از قطب کشاورزی عصر ساسانی چه باقی مانده است؟

کبنا ؛یکی از مخاطبان کبنا نیوز با ارسال یادداشتی به این پایگاه خبری، با نگاهی تاریخی به ذکر نکاتی درباره تاریخ کهگیلویه و به‌ویژه بلد شاپور به‌عنوان گذشته تاریخی این شهرستان پرداخت.
به گزارش کبنا، این یادداشت را در ادامه می‌توانید بخوانید.
أَيْ بُنَيَّ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي فَقَدْ نَظَرْتُ‏ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِي آثَارِه
به قول جورج سانتایانا «آنان که تاریخ را به یاد نسپارند محکوم به تکرار آن هستند.». بلاد شاپور یکی از شهرهای تاریخی و کهن ایران باستان است که هنوز آثار تمدنی آن یادآور شکوه و عظمت مردمی تاریخ‌باور و تمدن‌ساز است. گرچه در نقشه سیاسی کشور، بلاد شاپور در جغرافیای فعلی کهگیلویه بزرگ تعریف می‌شود، اما حداقل نام و تاریخ بلاد شاپور هفت قرن مقدم بر کهگیلویه بزرگ است.
روزی شکوه و عظمت این دیار زبانزد بود، اما حالا جز نامی از آن باقی نمانده است. مدیریت شهری، فنی، عمرانی و ... در کهگیلویه بزرگ آنقدر نابسامانی یافته که ترس آن می‌رود روزی کهگیلویه به سرنوشت همان بافت تاریخی دچار شود؛ همان‌قدر ازریخت‌افتاده و غیرقابل سکونت. متن زیر که با نگاهی تاریخی نگاشته شده خطاب به استاندار کهگیلویه و بویراحمد و نماینده کهگیلویه بزرگ است. در ادامه، برای معرفت تاریخی از دوران تاسیس بلاد شاپور تا کهگیلویه بزرگ، به چند مورد بر اساس اسناد تاریخی اشاره می‌شود:
۱) آن‌چه بر اساس حقایق تاریخی یقینی است، بافت اولیه بلاد شاپور مربوط به عصر شاپور اول ساسانی است. البته اسم بلاد مربوط به دوران ایران اسلامی است. درتاریخ قبل از دوران فتح ایران، مجموعه حدود و ثغور کهگیلویه فعلی کوره شاپور نامگذاری شده بود که بعد از دوران فتوحات اسلامی، بلاد یعنی مجموعه کلیت اقلیم فعلی کهگیلویه نامیده شد.
۲) چند شهر که امروزه آثار تمدنی آن یادآور عظمت مردم گذشته این دیار است، همزمان بافت اولیه آنها ساخته شد؛ بیشابور در کازرون در کنار غار شاپور و بلاد شاپور و شهر ارجان و جندی شاپور در عصر دومین پادشاه ساسانی ساخته شدند و از دوران ایران اسلامی بافت تاریخی پیدا کردند از تاریخ نیمه دوم میلادی تا حاکمیت خاندان گیلویه هفت قرن فاصله وجود دارد. دکتر اقتداری درکتاب خوزستان، کهگیلویه و ممسنی به یک نکته مهم اشاره می‌کند؛ جابجایی بلاد شاپور آثار تمدنی دوره ساسانیان دیده می‌شود.
۳) امروزه آنچه بیانگر تاریخ گذشته مردم دیار بلاد شابور باشد اطلاعاتی است که در کتب تاریخ بومی قابل استناد است، اما هنوز به شرح جامع تدوین آثار تمدنی بلاد شاپور نرسیده‌ایم و نام کهگیلویه ناشی از سرداری است که در قرن دوم هجری در نبرد بین مامون و امین عباسی در تاریخ به یادگار مانده است. مقاله تحقیقی دکتر کشواد سیاهپور متقن و از جامعیت لازم برخوردار است. گرچه در عصر هخامنشی در حمله اسکندر مقدونی و رشادت اریوبرزن سردار لرتبار حکایت تاریخی دیگری دارد.
۴) بلاد شاپور در عصر ساسانیان مرکز تولید غلات و قطب کشاورزی آن روزگار بود و غلات دولت ساسانی در بلاد شاپور تولید می‌شد. اما می‌بینیم که امروز قطب کشاورزی دولت پهناور ساسانی به چه روزگاری گرفتار شده است که سرچشمه رودخانه در جبال کهگیلویه سرازیر می‌شوند و مردم بلاد شاپور فقط نظاره‌کننده رودخانه‌ها و سدهایی هستند که در بلاد همجوار انقلاب و تحول کشاورزی را به‌وجود آورده‌اند.
۵) نکته مهم این‌که گرچه بافت اولیه دوران شکوفایی بلاد شاپور مربوط به عصر ساسانیان است، اما توسعه معماری ایرانی و اسلامی آن مربوط به دوران سلجوقیان و اوج شکوفایی معماری علمی آن مربوط به دوران صفویه است. چنان مدارس علمی سنتی در شهر بلاد شاپور توسعه پیدا کرده بود که اساتید حوزه علمه قریه‌الدشت از اصفهان برای تدریس در مدارس دینی و علمی دعوت می‌شدند.
۶) بلاد شاپور و بعضاً کهگیلویه بزرگ با مراکز علمی دانشگاه جندی شاپور که درعصر خسرو انوشیروان تاسیس گردید و نطامیه‌ها در عصر ملک‌شاه سلجوقی و خواجه نظام الملک طوسی در اکثر بلاد خلافت اسلامی تحول علمی به‌وجود آوردند، ارتباط علمی از خود نشان داده است. تحولات علمی دوران سلاجقه و عصر صفویه بی‌ارتباط با مدارس متعدد بلاد شاپور نبودند. شهر ارجان بخشی از بلاد شاپور بود که هردو به نطامیه شیراز و اصفهان و دانشگاه جندی شاپور نردیک بودند. در دولت سلاجقه مبارزات اسماعلیه یک رقیب جدی دولت عباسی و خلافت سلجوقیان بود. قلاع جنوب که بخشی از آثار آن در بلاد شاپور هنوز و جبال همجوار آن دیده می‌شود حتماً بی‌تأثیر در سیر تاریخی کهگیلویه بزرگ نبوده است.
۷) مسیر حرکت امام رضا (ع) در سال ۲۰۰ هجری از مدینه منوره بصره و اهواز قطعاً از ارجان و بلاد شاپور بوده است. اگر کاروان جاده ولایت چند سالی این مسیر را طی کرده‌اند، بر اساس مطالعه صحیح مسیر حصرت ثامن الحجج بوده است. این هجرت از مسیر بلاد شاپور یادآور عبور جادهای شاهی و بخشی ار جاده ابریشم است.
۸) مهاجرت و سیر و سیاحت ناصر خسرو قبادیانی در قرن پنجم و سید نعمت الله جزایری در قرن یازده و دوازه هجری از بلاد شاپور، بیانگر تاریخ و تمدن کم سابقه کهگیلویه بزرگ یا همان بلاد شاپور است. مردم کهگیلویه بزرگ اگر در تاریخ و تمدن گذشته خویش تأمل و مطالعه کنند، بار دیگر می‌توانند بر اندیشه تاریخی خویش مباهات کنند.
۹) این نکته ممکن است محل تأمل و سؤال قرار گیرد که حد و مرز بلاد شاپور تا کجاد بوده است؛ بر اساس کتب تاریخی مثل فارسنامه ابن بلخی، از شاه بهرام باشت فعلی تا آخرین نقاط بهمئی، دیشموک و علا و صیدون و حد ارجان، مجموعه بلادها و شهرهای شاپور را شامل می‌شد که امروزه بخشی از حد و مرزها در کهگیلویه بزرگ تعریف می‌شود. البته بعضی حد و مرز بالاتر و با وسعت دیگری برای بلادهای شاپور قائل هستند و حدود آن درعصر ساسانی تا انشان فارس و دوران کهگیلویه تا بیضا فارس ذکر کرده‌اند.
۱۰) کتب تاریخ بومی و محلی هر کدام بخشی از سرگذشت و تاریخ بلاد شاپور را ترسیم و تدوین کرده‌اند اما به این نکته باید قاطعانه اذعان کنیم که مرکز تاریخ تمدن استان فعلی کهگیلویه و بویراحمد بلاد شاپور یا کهگیلویه بزرگ است مستند ما تاریح فارسنامه ناصری است که بعد از تحولات افول علمی و تاریخی بلاد شاپور این تجار کهگیلویه بودند که بازار شیراز، بهبهان، بوشهر، یزد، اصفهان و آبادان را رونق دادند.
۱۱) روشن است که اگر بیشابور نگین فارس و جندی شاپور نگین خوزستان است، بلاد شاپور نیز قطعاً نگین و جایگاه تاریخ و تمدن استان کهگیلویه وبویراحمد است. اما نکته مهم پیوند تمدن قدیم و تمدن جدید و انتظار عامه شهروندان بلاد شاپور خواهد بود.
۱۲) با یک تحلیل تطبیقی از حوادث دو یا سه قرن گذشته درخواهیم یافت که علت انحطاط ابعاد تمدنی بلاد شاپور خاصه دهدشت، جنگ‌ها ونزاع‌های داخلی ایلات نبود، بلکه ضعف دولت مرکزی و فراموشی سیر تاریخی مجموعه بلاد شاپور بی‌تأثیر نبود. آن دوران مهاجرت آشکار، و فعلاً مهاجرت پنهان، زمینه‌های توسعه‌نیافتگی بلاد شاپور را به بار آورده است.