مواسات و همدلی با مؤمنان در سیره امام رضا (علیه‌السّلام)

همزمان با سالروز میلاد امام رضا(علیه‌السّلام)، در این یادداشت برخی از ابعاد سیره‌ی‌ معیشتی حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(علیه‌السلام) را به عنوان الگوی همگان در امر مواسات تبیین کرده است.

پیش از هر سخن میتوان به بیانات متعدد امام رضا(علیه‌السّلام) درباره‌ی جایگاه و نقش مواسات و یاری‌رسانی به نیازمندان اشاره نمود. این موارد در دو دسته قابل توصیف است.
 
الف. تبیین تکلیف انسان در برابر خداوند متعال
تبیین وظیفه‌ی انسان نسبت به نعمت‌های الهی یکی از مسیرهایی است که حضرت بوسیله آن، ضرورت مواسات را طرح نموده‌اند. برای نمونه یاری‌رسانی به برادران مؤمن را محبوب‌ترین سپاس‌گذاری نزد خداوند دانسته و از چنین افرادی به عنوان خاصان درگاه الهی یاد فرمودند.(۱) مطابق خبر دیگری حضرت با اشاره به سخن از حضرت علی(علیه‌السّلام) فرمودند: «خداوندا تو انسان‌ها را یکسان آفریدی ولی برخی از آن‌ها دست و دلباز و بخشنده‌اند و برخی خسیس و تنگ‌نظر. اما آن‌که بخشنده و گشاده‌دست است در کمال راحتی و خوشی به سر می‌برد ولی آن‌که خسیس و تنگ‌نظر است در نهایت بدبختی و بیچارگی زندگی را می‌گذراند.»(۲) اهمیت مواسات و همدلی گاه سبب میشود تا حضرت با خطابی هشدارگونه، از این موضوع یاد کنند. ایشان خطاب به کسانی که توانمند بوده و از شرایط اقتصادی مطلوبی برخودار بودند فرمودند: «صاحب نعمت در خطر است، پرداختن حقوق خدا در آن نعمت بر او واجب است؛ به خدا سوگند که خداوند بزرگ نعمتهایی به من میدهد؛ و من پیوسته در این باره بیمناکم... تا آن‌گاه که از عهده‌ی حقوقی که خدا بر من واجب کرده است درآیم.»(۳) در این خبر آمده است که حضرت چنان از این تکلیف نگران بود که دستانش را به نشانه این امر تکان میداد. جالب است که با مرور روایات، تعبیر یاد شده‌ی حضرت، با صورتهای گوناگونی قابل مشاهده است؛ برای نمونه ایشان تأکید نمودند: «خداوند فرد توانمند را مکلف کرده تا برای اداره‌ی امور بیماران و نیازمندان قیام کند.»(۴)



ب. تبیین آثار و برکات مواسات و همدلی
از جمله روایاتی که میتواند سبب تحول در سبک زندگی اجتماعی گردد، اخباری است که ائمه(علیهم‌السّلام) با تعابیری چون بهتر و بدتر، مسیر روابط اجتماعی مؤمنان را روشن نموده‌اند. از جمله‌ی این موارد بیان حضرت رضا(علیه‌السّلام) در ارتباط با مواسات است. ایشان وقتی از صحابی خویش به نام علی‌بن‌شعیب پرسیدند: «به نظرت چه کسی از همه‌ی مردم بهترین و چه کسانی بدترین زندگی را دارند؟» و او ادب نمود و عرض کرد: «ای سرور من، شما داناترید»، فرمودند: «آن کس که دیگران در زندگی او شریک باشند، بهترین زندگی و آن کس که دیگران در زندگی او شریک نباشند، بدترین زندگی را دارد.»(۵)
روایت دیگری از امام رضا(علیه‌السّلام) نیز در منابع به چشم میخورد که به آثار معنوی یاری‌رسانی به مردم اشاره دارد. حضرت فرمودند: «انسان سخاوتمند به خدا نزدیک است، به بهشت نزدیک است، به مردم نزدیک است و از آتش دوزخ دور است و انسان بخیل از بهشت دور است، از مردم دور است و به دوزخ نزدیک است.»(۶) جالب است که حضرت سخاوت را در روایتی دیگر چنان معنا نمودند که از آن به خوبی معنای مواسات و همدلی برداشت میشود. ایشان می‌فرمایند: «سخاوتمند از غذای مردم میخورد تا آنها از غذای او بخورند و بخیل از غذای مردم نمیخورد تا آنها از غذای او نخورند.»(۷)
نکته‌ی پایانی در این بخش آن‌که حضرت رضا(علیه‌السّلام) در بیانی، مواسات و کمک به دیگران را مقدّم بر صدقه دادن دانسته‌اند؛ و با توجه به برکات بی‌شمار صدقه که در آیات و روایات بدان اشاره شده، این روایت نشان‌دهنده‌ی اهمیت و ضروت همدلی میان مؤمنان و یاری‌رسانی در امور مختلف است.(۸)

پیشتازی امام رضا(علیه‌السّلام) در مواسات
مرور سیره‌ی معیشتی حضرت رضا(علیه‌السّلام)، نشان میدهد که حضرت خود پیشتاز در کمک به دیگر مؤمنان بودند. مطابق روایتی مشهور، ایشان در دوره‌ی حضورشان در مرو و یکی از روزهای عرفه، تمامی دارایی خود را میان گرفتاران و مستمندان تقسیم نمودند. در این روایت چنین آمده که امام(علیه‌السّلام) در برابر فضل‌بن‌سهل، وزیر ارشد مأمون، که با اطلاع به این دستگیری امام از مردم نیازمند، عمل حضرت را نوعی زیان تلقی کرده بود، فرمودند: «آنچه بخشیدم غنیمت بود و نه زیان. من بوسیله آن پاداش و کرامتی را خریداری نمودم.»(۹)
برخی شواهد نشان میدهد که حضرت توقع بالایی را از خود در کمک و یاری‌رسانی به دیگران داشتند. از این رو وقتی شخصی خدمت حضرت برای دریافت کمک آمد و عرض کرد: «به اندازه‌ی کرم و مروتی که دارید به من کمک کنید!»، حضرت فرمودند: «چنین توانایی را ندارم». فرد نیازمند که متوجه مقصود حضرت شد، بار دیگر عرض کرد: «به اندازه‌ی کرم و مروت من کمکی بفرمایید» حضرت یکی از کارکنان منزل را خبر کرده و دستور دادند دویست دینار به وی کمک شود.(۱۰)
مشاهده میشود که سیره‌ی حضرت در مواسات با توصیه‌ها و بیانات ایشان مطابقت کامل دارد. در همین راستا از یک سو می‌فرمودند: «مسلمان تا ده صفت نداشته باشد عقلش کامل نیست...یکی از این صفات این است که از رجوع حاجتمندان به وی خسته نشود.»(۱۱)؛ از سوی دیگر هنگامی که یکی از اطرافیان حضرت به بیان سیره زندگی امام(ع) می پردازد، تاکید می کند «هیچگاه ندیدیم که حضرت توانایی یاری رسانی به کسی را داشته باشد اما حاجت کسی را ردّ کند».(۱۲)

مروری بر ویژگی‌های یاری رسانی امام(علیه‌السّلام) به نیازمندان
در این بخش به برخی از مصادیق کمک‌رسانی حضرت به نیازمند طرح میشود؛ تا از این طریق برخی از ویژگی‌های سیره‌ی مواساتی حضرت روشن شود.

الف. مواسات در دارایی‌های جزئی و البته از بهترین آن
نخست میتوان به این ویژگی اشاره نمود که حضرت مواسات را از بهترین دارایی‌های خویش آغاز می‌کردند و دیگر آن‌که در امور بسیار جزئی و حتی وعده‌ی غذای خویش نیز به دنبال مواسات بودند. این دو موضوع از روایت یکی از اصحاب حضرت به دست می‌آید که در توصیف بخشی از زندگی امام چنین نقل می‌کند: «هرگاه آن حضرت می‌خواستند غذا میل کنند، کاسه‌ی بزرگی در نزدیکی خود قرار می‌دادند و از هر نوع غذایی که در سفره بود، بلکه از بهترین نوع و شکل غذا، بخشی را در آن کاسه می‌گذاشتند و امر می‌کردند تا به دست فقیر یا نیازمندی برسد.»(۱۳) البته باید توجه داشت که صورت‌های مواسات حضرت بیشتر در حل نیازهای عمومی، خود را نشان داده است؛ از این رو میتوان با مطالعه‌ی اخبار، تلاش جدی حضرت در امر مواسات را در اموری چون احداث قنات‌ها، حفر چاه‌ها، ساختن حمام‌ها و... مشاهده کرد.(۱۴)



ب. مواسات به صورت پنهانی و با هر فرد نیازمند و بدون توقع جبران
ویژگی دیگر مواسات حضرت آن بود که تلاش می‌کردند هنگام اعطای کمک به فرد نیازمند، به چهره‌اش نگاه نکرده و یا به نحوی از شرمندگی او در هنگام دریافت کمک جلوگیری نمایند؛ یا مواسات ایشان این ویژگی را داشت که محدود به فقرا نبود، بلکه نیاز فرد حتی در زمان و شرایط خاص کافی بود. این دو ویژگی بعلاوه ویژگی عدم توقع حضرت در هنگام کمک به دیگران را می‌توان در این خبری مشاهده کرد که مطابق با آن یکی از اصحاب حضرت می‌گوید در خدمت امام رضا(علیه‌السّلام) بودم که شخصی خدمت حضرت وارد شد و عرض کرد‌ من‌ از دوستداران شما و اجدادتان هستم و خرجی سفرم تمام شـده است. سپس درخواست کمک نمود و با توجه به آن‌که فرد توانمندی بود، وعده داد تا هنگامی که بـه شهر و دیار خـود می‌رسد به همان اندازه مبلغ را صدقه دهد. در این هنگام امام(علیه‌السّلام) برخاستند و وارد اطاقی شدند و دویست دینار آوردند و از پشت درب وی را صدا زدند و به‌ آن شخص نیازمند فـرمودند این دویست‌ دیـنار‌ را بـگیر و در مـخارج سفر و راه از آن‌ استفاده کن و لازم نیست از طرف من صدقه دهی. فرد نیازمند پول را گرفت و رفت. عده‌ای‌ به‌ حضرت عرض کردند چرا شما خود‌ را‌ در پشت درب مخفی کردید تـا هنگام گرفتن دینارها شما را نبیند؟ حضرت فرمود به خاطر این که شرمندگی نیاز بـه سؤال را در چهره‌ی او نبینم.(۱۵)
جالب است که شیخ طبرسی مطابق روایاتی تأکید می‌کند امام رضا(علیه‌السّلام) بر پنهانی بودن کمک به دیگران تأکید فراوان داشتند و از این رو مطابق اخبار متعدد، حضرت در بیشتر موارد اوقات شبانگاه را برای کمک به نیازمندان انتخاب می‌کردند.(۱۶)

ج. شتاب در مواسات و تلاش برای مقدمات مواسات توسط خانواده
یکی دیگر از ویژگی‌های حضرت رضا(علیه‌السّلام) در امر مواسات آن بود که اطرافیان خویش را توصیه به نوعی ارتباط با مردم می‌کردند که عموم بتوانند نیازهای خویش را با ایشان مطرح و حل نمایند. برای نمونه ایشان در مورد کیفیت روابط فرزند خود امام جواد(علیه‌السّلام) نیز حساس شده و مطابق روایتی - به نقل از بزنطی- نامه‌ای را در مرو خطاب به فرزند خود – که در سنین پایینی بودند و در بغداد حضور داشتند- نوشته و در آن تأکید می‌کنند که: «به من خبر رسیده که خادمان، برای راحتی خودشان و اینکه کسی از شما چیزی طلب نکند، شما را از در پشت و کوچک بیرون می‌برند. بدان که این بخاطر بخل آنان است که می‌خواهند خیری از شما به دیگران نرسد. به دلیل حقی که من به گردن شما دارم از شما می‌خواهم که پس از این از درب بزرگ و رسمی رفت‌وآمد کنی و به همراه خود درهم و دینار بردارید تا اگر از شما درخواستی شد بتوانی مبلغی را به ایشان اعطا کنی.»(۱۷)
ویژگی دیگر مواسات حضرت، شتاب در آن بوده است. مطابق روایتی حضرت فرمودند: «من در رفع نیاز کسی که از من درخواستی کرده است شتاب می‌کنم چرا که می‌ترسم زمان از دست برود و او بی‌نیاز شود و به حاجتش از راه دیگری برسد.»(۱۸)

د. مواسات در تمامی نیازمندی‌ها و تا آخرین لحظات عمر
یکی دیگر از ویژگی‌های مواسات در سیره‌ی معیشتی امام رضا(علیه‌السّلام) آن است که کمک‌های ایشان تنها جنبه‌ی مالی نداشته است. مشاهده میشود که حضرت در اموری که به ظاهر و در عرف کارهای بسیار معمولی به شمار می‌رود هم، ابایی از کمک به مؤمنان ندارد. این رفتار حضرت ریشه در تواضع و فروتنی والای حضرت دارد. برای نمونه مطابق نقلی حضرت روزی به حمام رفتند و مردی که ایشان را نمی‌شناخت خواست که امام(علیه‌السّلام) بدنش را کیسه بکشد. حضرت تقاضای او را پذیرفت و به کیسه کشیدن مشغول شد. دیگران که امام(علیه‌السّلام) را در این حال دیدند و ایشان را شناختند، آن مرد را از جریان آگاه کردند. آن مرد وقتی امام را شناخت پریشان و پشیمان شد و عذرخواهی نمود. اما امام همچنان‌که از او دلجویی میکرد به کار خود ادامه دادند.(۱۹)
جالب است که حضرت تا لحظات پایانی عمر خویش فرقی بین خود و دیگران از جهت تأمین نیازهای مادی و معنوی نمی‌گذارد. چنین نقل شده است که حضرت در حالی که مسموم شده بودند و حال خوشی نداشتند، باز به یکی از کارکنان فرمودند: «ای یاسر! چرا این مردم چیزی نمی‌خورند؟» خادم امام عرض کرد: «سرورم، با این حالی که شما دارید چگونه چیزی بخورند؟» با این حال امام دستور دادند تا سفره انداخته شود و همه از غذایی که حضرت مشغول به خوردن آن است میل کنند.(۲۰)

پی‌نوشت:
۱) صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۶۹.
۲) همان، ص۴۱۲ و ۴۱۳.
۳) کلینی، کافی، ج۴، ص۳۹۹.
۴) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۸۹ و ۱۷۲.
۵) ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۴۴۷.
۶) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۱۲.
۷) همان، ص۱۱.
۸) ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۴۳۷.
۹) ابن شهرآشوب، ج۴، ص۳۶۰.
۱۰) همان، ص۳۶۲.
۱۱) ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۷۰۸.
۱۲) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۱۹۷.
۱۳) کلینی، کافی، ج۴، ص۵۲.
۱۴) برای نمونه، رک: عطاردی، مسن امام رضا(ع)، ج۱، ص۵۸.
۱۵) کلینی، کافی، ج۲، ص۲۳ و۲۴.
۱۶) طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶۲.
۱۷) کلینی، کافی، ج۱، ص۴۹۲.
۱۸) صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۱۹۲.
۱۹) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۴۱۲.
۲۰) همان، ص۵۸۹.