بخت سیاه گیاهان کوهی دنا

بهار که می‌آید و مخمل سبز بر کوه‌ها و دشت‌ها می‌رویاند، طبیعت گوهر کمیابش را بر انسان‌ها ارزانی می‌دارد اما نامهربانی‌ها و طمع دلالان گوهرش را به تاراج می‌برد و گیاهانش را در معرض انقراض قرار می‌دهد.
گیاهان کوهی کهگیلویه و بویراحمد از گذشته بر سفره این مردمان جای داشته اما امروزه خریدوفروش این گیاهان توسط دلالان سبب شده که هر ساله گیاهان بیشتری در معرض انقراض قرار گیرند.

با وجود همه حفاظت‌ها هنوز هم در برخی خیابان‌های مرکزی شهر یاسوج، زنان و مردان و حتی کودکانی را می‌بینیم که در حال خریدوفروش این گیاهان هستند.
«زرابی»، «کرفس»، «آنغوزه»، «بن سرخ»، «ریواس»، «بیلهر»، «قارچ»، «تره»، «موسیر»، «کنگر» و «جاشیر» برخی از گیاهان خوراکی و دارویی در این استان هستند که گل نداده چیده شده و معاش روستاییان و خوراک اهالی شهر می‌شوند.
چویل، درمنه، بومادران، پونه کوهی، برنجاسب، آویشن، زرآبی یا چای کوهی، بابونه، چوبک، جلپه، خاری، پشموک، توت سهری، میخک، انگیون، کارده، ریواس، پیاز وحشی یا تره، ختمی وحشی، بن سرخ، کتیرا، گل گاوزبان، بیلهر، خاکشیر، پرسیاوشان و چندین گونه گیاهی دیگر از مهم‌ترین گیاهان دارویی و خوراکی این استان هستند.
دراین‌بین اما بازار کنگر، بیلهر، بن سرخ یا لیزک و قارچ داغ‌تر از بقیه است و خریداران بیشتری دارد، خریدارانی که حتی از دیگر استان‌ها می‌آیند تا از سفره سبز دنا بی‌نصیب نمانند.
گیاه بیلهر یا کندل کوهی از خانواده چتریان بوده و بومی ایران است و گیاهی ناشناخته در ایران و جهان است که در ارتفاعات بالای دو هزار و ۵۰۰ متری کوه‌های دنا در کهگیلویه و بویراحمد می‌روید.

بومیان علاقه زیادی به این گیاه تلخ دارند و همین علاقه‌مندی باعث شده که بیش از هر گیاه دیگری در معرض خطر انقراض باشد.
این گیاه، تلخی بسیار زیادی دارد و میزان مصرف آن باید مقدار بسیار کمی در سال باشد، اما بومیان ابتدا تلخی آن را می‌زدایند و سپس به طرق مختلف مصرف می‌کنند و به گفته کارشناسان تا چند سال آینده اثری از این گیاه خوراکی در کوه‌های استان مشاهده نخواهد شد. با اینکه مطالعات محققان نشان داده که مصرف زیاد آن، سبب ایجاد سرطان در دستگاه گوارشی و از کار افتادن کبد می‌شود اما هنوز مردم به میزان زیاد از این گیاه استفاده می‌کنند.
گیاهان بسیاری هستند که بر اثر برداشت بی‌رویه و ریشه‌کنی در خطر انقراض قرار داشته و یا منقرض شده‌اند، یکی از این گیاهان زرابی یا چای کوهی است که رویشگاه‌های خود در دنا را ازدست‌داده و نفس‌های آخر خود را می‌کشد.
این گیاه که به آن زرین گیاه نیز می‌گویند، مصارف دارویی متعددی از جمله تقویت سیستم ایمنی بدن، ضدالتهاب و درمان ناراحتی‌های گوارشی و اعصاب دارد به‌جز در دنا در ارتفاعات کرکس، دماوند، توچال و علی‌آباد کتول نیز می‌روید و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

«بن سرخ» یکی دیگر از گیاهانی است که مصرف بسیار بالایی داشته و پس از قارچ بیشترین میزان خریدوفروش و برداشت را دارد که متأسفانه این گیاه را در معرض انقراض قرار داده است.
باوجوداینکه مصرف زیاد این گیاه کوهی برای بدن مضر است اما همچنان به‌صورت بسیار زیادی از این گیاه استفاده می‌شود و طبق یافته محققین عصاره بن سرخ اثر پیشگیری‌کننده از ایجاد سنگ کلیه نداشته و باعث افزایش میزان رسوب کریستال‌های اگزالات کلسیم در کلیه می‌شود.
بااین‌حال خریدوفروش این گیاه همچنان ادامه دارد و با وجود همه حفاظت‌ها و نظارت‌ها بازار فروش این گیاهان همچنان داغ است.
یک کارشناس محیط‌زیست در این باره گفت: متأسفانه برداشت بی‌رویه و ریشه‌کنی برخی از گیاهان کوهی همچون بیلهر و بن سرخ و… این گیاهان را در معرض انقراض داده و مردم این گیاهان را با ریشه از خاک خارج می‌کنند.
آریا شفائی پور افزود: بوته کنان از شیوه‌های تکثیر این گیاهان اطلاعی ندارند و برداشت‌های آنان همراه با ریشه‌کنی این گیاهان انجام می‌شود.

وی بیان داشت: ۴۷۵ گونه گیاه از مجموع بیش از یک هزار گونه شناسایی‌شده در این استان، از نوع گیاهان دارویی و خوراکی است.
شفائی پور اظهار داشت: پوشش گیاهی و تنوع گیاهی در دنا کم‌نظیر است و حداقل ۱۲۰۰ گونه گیاهی در منطقه شناسایی‌شده که این تعداد ۱۶ درصد کل گیاهان کشور را شامل می‌شود و گونه‌های گیاهی در منطقه حفاظت‌شده دنا از ۴۶ کشور دنیا بیشتر است.
وی ۵۰ گونه را مختص دنا عنوان کرد و گفت: تعداد تیره‌های شناسایی‌شده در دنا ۶۰ درصد تیره‌های گیاهی ایران را شامل می‌شود.
محسن جعفری نژاد بسطامی مدیرکل حفاظت محیط زیست کهگیلویه و بویراحمد هم از انعقاد تفاهم نامه همکاری اجرایی محیط زیست و منابع طبیعی در راستای استفاده از ظرفیت مشترک دو دستگاه خبر داد.
وی به پایش شبانه‌روزی مناطق هدف اشاره کرد و گفت: یگان حفاظت محیط‌زیست استان با تشکیل تیم‌هایی از اوایل اسفند ۹۷ تا اواخر خرداد ۹۸ به‌منظور جلوگیری از تخریب منابع ملی توسط سود جویان، به‌طور شبانه‌روزی در مناطق حفاظت‌شده و آزاد استان گشت‌های کنترلی ویژه دارند.
از یک خودرو بیش از ۱۰ هزار بوته گونه بیلهر که از مناطق ییلاقی کهگیلویه و بویراحمد توسط سودجویان برداشت شده بود کشف و ضبط شد جعفری نژاد به برخی کشفیات در این زمینه اشاره و تصریح کرد: از یک خودرو بیش از ۱۰ هزار بوته گونه بیلهر که از مناطق ییلاقی کهگیلویه و بویراحمد توسط سودجویان برداشت شده بود و قصد داشتند این محموله را به سمت شهرستان لردگان منتقل کنند، کشف و ضبط شد.
وی افزود: با اقدام خوب مأموران یگان حفاظت محیط‌زیست، سودجویان و مخربان منابع طبیعی پس از دستگیری به مقامات قضائی تحویل داده شدند.
اما با روندی که دلالان گیاهان کوهی در پیش گرفته و حتی گیاهی همچون بیلهر را به خارج از استان برده و در دیگر شهرها به فروش می‌رسانند، در زمانی نه‌چندان دور شاید این گیاهان تنها به خاطره‌ای در حافظه طبیعت بدل شوند.
هرچند آمار دقیقی از میزان برداشت گیاهان خوراکی در این استان وجود ندارد اما هرساله در فصل بهار هزاران کیلو از انواع گیاهان خوراکی کهگیلویه و بویراحمد وارد بازار این استان و استان‌های هم‌جوار می‌شود که این امر زنگ خطری است برای محیط‌زیست و منابع طبیعی که فرسایش خاک، آلودگی محیط‌زیست، به هم خوردن تعادل زنجیره غذایی و از بین بردن پوشش گیاهی را به دنبال دارد.

یکی دیگر از گیاهان در معرض تهدید، لاله واژگون است که گیاهی بومی زاگرس بوده و آن را گُل اَشک، اشک مریم و تاج قیصر نیز نامیده‌اند.
لاله‌های واژگون در تمام سال تنها چند روزی را مهمان دنا نشینان هستند و هر سال اوایل اردیبهشت‌ماه گل می‌دهد.
این گل به دو رنگ زرد و قرمز بوده که گونه زرد آن در خطر جدی انقراض قرار گرفته است.
این گونه گیاهی به‌وسیله انسان، دام‌ها و تغییرات کاربری زمین‌های کوهستانی به‌شدت در حال تهدید است.

دنا این کوه سترگ، همواره خوان نعمتش را بر مردمان این دیار ارزانی داشته و در منطقه حفاظت‌شده دنا، که به‌عنوان دهمین ذخیره‌گاه بیوسفری ایران شناخته می‌شود، تنوع گونه‌های گیاهی حدود یک هزار و ۲۵۰ گونه است که این رقم معادل ۱۵.۶ درصد گونه‌های کشور است و این در حالی است که در سراسر زاگرس مرکزی، بالغ‌بر دو هزار گونه گیاهی وجود دارد.
منطقه حفاظت‌شده دنا در سال ۲۰۱۰ میلادی از سوی سازمان یونسکو به‌عنوان دهمین ذخیره‌گاه بیوسفری ایران و پانصد و پنجاهمین ذخیره‌گاه دنیا به ثبت رسید.
پیش از ثبت دنا در کهگیلویه و بویراحمد، ۹ ذخیره‌گاه پارک‌های ملی ارومیه، گلستان، کویر، مناطق حفاظت‌شده ارسباران در آذربایجان شرقی، توران در استان فارس، گنو و حرا در هرمزگان، ارژن و پریشان در استان فارس و پناهگاه حیات‌وحش میانکاله استان مازندران ۳۴ سال پیش در فهرست ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران در یونسکو ثبت شده بودند.
منطقه حفاظت‌شده دنا به لحاظ داشتن شرایط ویژه اکولوژیکی هم در کشور منحصربه‌فرد است.

منطقه حفاظت‌شده دنا به‌تنهایی به‌اندازه ۴۶ کشور دنیا گونه گیاهی اندمیک دارد و در کهگیلویه و بویراحمد دو هزار گونه گیاهی و ۴۰۰ گونه دارویی شناسایی‌شده که حدود یک هزار گونه گیاهی آن در منطقه حفاظت‌شده دنا قرار دارد و از این تعداد ۴۵ گونه بومی و منحصر به دنا هستند و گونه‌های اندمیک گیاهی دنا، ۱۵ برابر سوئد و ۲۰ برابر هلند و نروژ است.
این منطقه هنوز هم از غنی‌ترین مناطق زیستی از لحاظ تنوع گیاهی و جانوری در ایران و دنیاست و ذخیره‌گاه زیست‌کره به زیستگاهی اطلاق می‌شود که از نظر تنوع زیستی، زیست‌محیطی، آب‌وهوا، بافت اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت باشد.

منطقه حفاظت‌شده دنا طی میلیون‌ها سال بر اثر تغییرات اقلیمی در دوران مختلف زمین‌شناسی و پشت سر گذاشتن اعصار و یخبندان به پناهگاهی برای گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری بدل شده که بسیاری از آن‌ها امروز به گونه‌های بومی تبدیل‌شده‌اند.
شرایط توپوگرافی ویژه، وجود آبشارها و رودخانه‌های پرآب در منطقه، شرایط سخت و سرد ارتفاعات بلند و برف‌گیر و در نهایت حضور حیات‌وحش متنوع در آن سبب شده که این منطقه به‌عنوان نمونه‌ای بارز در غرب کشور در رشته‌کوه زاگرس مشخص شود.
این منطقه از نظر شرایط اقلیمی به سه بخش کاملاً مجزا شامل ارتفاعات بلند، جنگل‌های خشک و نیمه‌خشک و نیمه استپی سرد تقسیم می‌شود. این تنوع اقلیمی سبب شده که تنوع حیات‌وحش و پوشش گیاهی بسیار غنی در منطقه پدید آید و تا ارتفاع نزدیک به ۲۵۰۰ متری پوشش گیاهی بلوط با اقتدار بر بقیه پوشش‌ها غلبه دارد و در ارتفاع بالاتر از ۲۵۰۰ متر نیز بلوط‌ها جای خود را به درختچه‌های کوچک، گون‌ها و درختانی مانند سرو کوهی می‌دهند تا زیبایی دنا را دوچندان کنند.

هرچه ارتفاع بالاتر می‌رود گونه‌های متفاوت‌تری از پوشش گیاهی دیده می‌شود به‌گونه‌ای که از ارتفاع ۳۵۰۰ متری درخت‌ها و درختچه‌ها با خداحافظی از منطقه، جای خود را به پوشش‌های گیاهی مانند گون، گیاهان بوته‌ای و علفی می‌دهند.
منطقه حفاظت‌شده دنا همچنین دارای بالاترین غنای گونه‌ای پستانداران در میان مناطق بررسی‌شده زاگرس مرکزی است و درعین‌حال با بیشترین احتمال خطر انقراض محلی نیز روبرو است در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰ متر، آنجا که قله‌ها سر به فلک کشیده و صخره‌ها چون دژی استوار در دامان دنا آرمیده‌اند، زیبایی طبیعت به کمال خود می‌رسد و گل‌های روییده در صخره‌ها و تک گیاهانی زیبا قدرت لایزال خلقت را به رخ می‌کشد.
این منطقه که در شمال شهر یاسوج و سی سخت، جنوب استان اصفهان و بخش کوچکی از جنوب استان چهارمحال و بختیاری در حوزه آبریز کارون قرار گرفته، یک منطقهٔ کاملاً کوهستانی است که اختلاف ارتفاع بلندترین و پست‌ترین نقاط منطقه بالغ‌بر سه هزار متر است.
منطقه حفاظت‌شده دنا همچنین دارای بالاترین غنای گونه‌ای پستانداران در میان مناطق بررسی‌شده زاگرس مرکزی است و درعین‌حال با بیشترین احتمال خطر انقراض محلی نیز روبرو است به همین دلیل اولویت حفاظتی آن از مناطق دیگر بیشتر است.
تنوع بسیار گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه سبب شده که سودجویان به این منابع کم‌نظیر دست‌درازی کرده و زخم‌های فراوانی بر پیکر دنا بنشانند که گاه مرهمی برای آن‌ها نیست.

چرای دام و برداشت بیش‌ازحد گیاهان دارویی و خوراکی، از تهدیدات تنوع زیستی دنا است به طوری که گیاهان کوهی و دارویی منحصربه‌فردش تا پای انقراض هم کشانده می‌شوند و تاکنون چند گیاه نایاب و بومی منطقه منقرض شده‌اند بااین‌حال برداشت گیاهان کوهی، هنوز هم ادامه دارد.
دنا یادگار هزاره‌های دیرین این سرزمین که بلوط‌های هزارساله‌اش با مردمان این دیار پیوندی دیرینه دارند، نیازمند دستانی است که بر خاکش چنگ نزند و گیاهان کمیابش را به تاراج نبرده و ریشه‌کن نکنند.
بیایید در سایه دانایی اردو بزنیم و پای نگذاریم روی قانون گیاه و یادمان باشد، به زمین خنجر نزنیم، فرصت سبز حیات به هوای خنک کوهستان بدهیم، کاری نکنیم که به قانون زمین بربخورد…