خشکسالی و سوء‌مدیریت؛ آیا ایران برای عبور از بحران آماده است؟ / سیلاب‌های بی‌فایده و منابع آبی هدررفته / راهکارهای مدیریت بحران آب؛ از بهره‌برداری مجدد سیلاب‌ها تا اولویت‌بندی مصرف‌ها

کبنا ؛بحران آب در ایران به مرحله هشدار رسیده است؛ از کاهش ذخایر سدها و دبی رودخانه‌ها گرفته تا خشکسالی‌های پیاپی و سوء‌مدیریت منابع. آیا راهکارهایی نظیر انتقال آب از شمال کشور به مناطق دیگر، می‌تواند بحران را حل کند یا چالشی تازه ایجاد خواهد کرد؟
به گزارش کبنا نیوز، بحران‌های محیط زیستی و کمبود منابع آبی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایران در سال‌های اخیر تبدیل شده است. این مشکلات که از تغییرات اقلیمی و سوء‌مدیریت نشأت می‌گیرند، زیست‌بوم‌های کشور را در معرض تهدید قرار داده‌اند. استان کرمان و لرستان از جمله مناطقی هستند که با شدت بیشتری تحت تأثیر این بحران‌ها قرار گرفته‌اند.
استان کرمان، یکی از پهناورترین مناطق کشور با تنوع زیستی بالا، این روزها با مجموعه‌ای از بحران‌های محیط زیستی مواجه است. تغییرات اقلیمی، خشکسالی، کمبود منابع آبی، ریزگردها و آتش‌سوزی‌های گسترده زیستگاه‌های نادر حیات‌وحش را تهدید می‌کنند.
محسن جعفری‌نژاد، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان، در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن اشاره به این مشکلات، تأکید کرد: «ترکیبی از خشکسالی، سوء‌مدیریت سرزمینی و افزایش دمای هوا به‌طور مستقیم بر منابع آب و حیات‌وحش استان تأثیر گذاشته است. اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، با بحران‌های غیرقابل جبران روبه‌رو خواهیم بود.»
کرمان با داشتن ۲۴ منطقه حفاظت‌شده، پارک ملی و مناطق شکار ممنوع، میزبان گونه‌های نادری همچون یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه و زاغ بور است. این استان که به دلیل تنوع اقلیمی بالا، نمونه‌ای کوچک از کل اقلیم ایران محسوب می‌شود، اکنون با شرایط شکننده‌ای روبه‌روست. تالاب‌های ارزشمند کرمان، از جمله تالاب جازموریان و فرهنگ‌آباد، نیز در سایه کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، در معرض نابودی قرار دارند.
جعفری‌نژاد با اشاره به لزوم آموزش و مشارکت جوامع محلی برای مقابله با بحران‌ها افزود: «طرح‌هایی برای آموزش جوامع محلی و تجهیز آنها به ابزارهای مقابله با حوادثی چون آتش‌سوزی اجرا شده است، اما بدون حمایت مالی و اجرایی مؤثرتر از سوی نهادهای بالادستی، امکان پوشش کامل مناطق بحرانی وجود ندارد.»
استان لرستان نیز با کاهش قابل توجه نزولات جوی و کاهش دبی رودخانه‌ها، یکی از بحرانی‌ترین شرایط آبی خود را تجربه می‌کند. حسن نژاد، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان، با اشاره به ذخیره تنها ۳۳ درصد حجم مخازن سدهای استان، هشدار داد: «کاهش ۹۲ درصدی دبی رودخانه‌ها موجب شده کشاورزان ناچار به مدیریت کشت پاییزه و بهاره خود شوند. کشت محصولات آبدوست مانند برنج باید متوقف شود.»
نوریزدان، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب لرستان، نیز از کمبود آب با سرعت ۱۱۰۰ لیتر بر ثانیه در این استان خبر داده و افزود: «شهرهای خرم‌آباد، بروجرد، دورود، ازنا، الیگودرز و کوهدشت با تنش آبی مواجه هستند. حفر ۲۰ حلقه چاه و مدیریت هوشمند آب از جمله اقدامات فوری برای عبور از این بحران است.»
آمارهای رسمی نشان می‌دهد ایران در پنجمین سال خشکسالی پیاپی خود قرار دارد. هاشم امینی، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، اخیراً ضمن هشدار درباره وضعیت بحرانی منابع آب، از ضرورت مدیریت مصرف آب در منازل و ساختمان‌ها سخن گفت. عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، نیز درباره برنامه‌ریزی‌ها برای جلوگیری از قطعی آب در فصل تابستان اظهار امیدواری کرد، هرچند نگرانی‌ها درباره قطعی آب در برخی مناطق همچنان پابرجاست.
جهانگیر پرهمت، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، در گفت‌وگو با فرارو، تأکید کرد: «با کاهش ۴۰ درصدی بارندگی نسبت به استاندارد و عدم بارش قابل توجه تا پایان سال، کشور وارد خشکسالی شدید شده است. مدیریت بحران و اولویت‌بندی مصرف آب در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، صنعت و خانگی، راهکاری ضروری برای عبور از این وضعیت است.»
پرهمت در ادامه به پروژه‌های انتقال آب از مناطق شمالی کشور اشاره کرد و گفت: «منابع آب سطحی قابل ذخیره‌سازی نیستند یا بهتر است بگوییم تکنولوژی آن را نداریم. حتی منابع آب زیرزمینی را نیز به درستی مدیریت و ذخیره نکرده‌ایم. اگر مدیریت منابع آب زیرزمینی به‌درستی انجام شده بود، امکان جبران کمبودهای آبی کشور وجود داشت.»
وی با اشاره به هزینه‌های سنگین پروژه‌های انتقال آب افزود: «انتقال آب از دریای خزر به کلان‌شهر تهران نیاز به پمپاژ آب به ارتفاع بیش از هزار متر دارد که هزینه بسیار بالایی دارد. علاوه بر این، کنار دریا باید آب نمک‌زدایی شود که مستلزم استفاده از دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن با هزینه‌های هنگفت است. این روش‌ها امکان‌پذیر هستند، حتی می‌توان آب خلیج فارس را به قله دماوند برد، اما پرسش اصلی این است که چه میزان هزینه صرف این پروژه‌ها خواهد شد و چه عوارضی به‌دنبال خواهد داشت؟»
وی در ادامه تأکید کرد: «در حال حاضر باید به‌جای این نوع ایده‌ها، بر حفظ ظرفیت‌های موجود و مدیریت منابع آبی متمرکز شویم.»
پرهمت همچنین به ذخیره‌سازی سیلاب‌های سالانه اشاره کرد و گفت: «هر سال سیلاب‌های زیادی داریم که بی‌فایده از دسترس خارج می‌شوند. می‌توان این سیلاب‌ها را به منابع آب زیرزمینی تزریق و ذخیره کرد. چون منابع آب زیرزمینی با مشکل تبخیر مواجه نیستند، می‌توانند در شرایط بحرانی مورد استفاده قرار گیرند. البته این راهکار بلندمدت است و برای امسال جوابگو نیست.»
وی افزود: «در حال حاضر باید روی اولویت‌بندی مصرف آب از بخش خانگی تا صنعت و کشاورزی متمرکز شویم. تولید کشور نباید مختل شود، اما در شرایط کنونی، کشت برنج، گندم و دانه‌های روغنی باید بر محصولات کشاورزی آب‌بر دیگر اولویت داشته باشد. نگهداری باغات با گونه‌های درختی بلندمدت نیز باید بر کشت سبزیجاتی که امسال اگر کاشته نشوند، خسارتی به‌دنبال ندارد، اولویت داشته باشد.»
پرهمت در خصوص حق‌آبه ایران و مطالبات پرداخت نشده از کشورهای همسایه، به‌ویژه افغانستان، گفت: «حق‌آبه، حق طبیعی و عرفی کشور ما است. از سال‌های دور تاکنون، همه افرادی که در حوضه آبخیز زندگی کرده‌اند از حق‌آبه بهره‌برداری کرده‌اند. زندگی و اشتغال به حق‌آبه وابسته است و حق‌آبه ایران از هیرمند، حق ملی ما است که باید دریافت شود.»
وی در ادامه تأکید کرد: «وظیفه وزارت امور خارجه و دولت است که این حق را مطالبه و دریافت کنند. همچنین در داخل کشور نیز باید حق‌آبه بالادست و پایین‌دست رعایت شود. فعالیت‌های بالادستی نباید نیازهای پایین‌دستی را مختل کند و مطالبات پایین‌دستی نیز نباید بیش از حد باشد. مبنای حقوقی تقسیم آب باید در مرحله اول بر اساس حق‌آبه صورت گیرد.»
بحران‌های محیط زیستی و آبی در استان‌هایی نظیر کرمان و لرستان، نمونه‌ای از چالش‌های گسترده‌ای است که کشور با آنها روبه‌روست. تغییرات اقلیمی، سوء‌مدیریت منابع و خشکسالی‌های پیاپی، ضرورت برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت بحران را بیش از پیش آشکار کرده است. تمرکز بر حفظ ظرفیت‌های موجود، ذخیره‌سازی سیلاب‌ها، مدیریت منابع آب زیرزمینی و رعایت حق‌آبه می‌تواند به کاهش اثرات این بحران‌ها کمک کند. مشارکت مردم و آموزش جوامع محلی نیز در این مسیر، نقشی کلیدی ایفا خواهند کرد.