هیاهو بر سر بستن تنگه هرمز

«آيا بستن تنگه هرمز از منظر حقوق بين‌الملل امكان‌پذير است؟» اين ابهام يكي از پرسش‌هاي مهمي است كه افكار عمومي ايرانيان سال‌هاست با آن دست به گريبان هستند. اما هرگز پاسخ علمي و مستندي از سوي كارشناسان و اساتيد دانشگاه به آن داده نشده است.
به گزارش کبنا به نقل از روزنامه اعتماد، هر زمان كه مناسبات ارتباطي ايران با غرب دچار تنش مي‌شود يا چالشي در حوزه سياست خارجي شكل مي‌گيرد، برخي افراد، جريانات و رسانه‌ها اعلام مي‌كنند ايران از طريق بستن تنگه هرمز مي‌تواند ابزار مناسبي براي فشار به غرب براي خود دست و پا كند. يكي از چهره‌هايي كه بارها پيشنهاد بستن تنگه هرمز را در قالب سرمقاله‌ها، يادداشت‌ها و گفت‌وگوهاي رسانه‌اي خود مطرح كرده است، حسين شريعتمداري مدير مسوول كيهان است. شريعتمداري 23 آذرماه در قالب يادداشتي كه در روزنامه كيهان منتشر شد، نوشت: «جمهوري اسلامي ايران حق دارد و مي‌تواند در صورتي كه منافع ملي خود را در مخاطره ببيند، تنگه‌ هرمز را به روي تمامي كشتي‌هاي نفتكش و حتي كشتي‌هاي حامل كالاي تجاري و تسليحاتي ببندد.» شريعتمداري طي روزهاي اخير و پس از افزايش تنش‌ها ميان ايران و اروپا هم اين ايده تكراري خود را در گفت‌وگو با خبرگزاري‌هاي اصولگرا دوباره تكرار كرده است.
ايده شريعتمداري اما اين روزها شركايي نيز ميان اصولگرايان پيدا كرده است. 3 روز قبل بود كه توييتي به نقل از زهرا شيخي، نماينده مردم اصفهان منتشر شد؛ شيخي در توييت خود در واكنش به تنش‌هاي اخير با اروپا نوشت: «وقت مماشات نيست، همه كشورهاي جهان عوارض عبور از تنگه‌ها را مي‌گيرند... اروپاييان بابت امنيت كشتي‌هاي‌شان بايد به سپاه ما خراج دهند.» اين توييت شيخي بازخوردهاي فراواني ايجاد كرد و بسياري از كاربران اين پرسش را از تحليلگران مطرح كردند كه آيا يك چنين اقدامي براساس روابط بين‌الملل عملي است؟
حسين دهباشي، پژوهشگر تاريخ در واكنش به توييت زهرا شيخي به موضوعي اشاره مي‌كند كه بخش قابل توجهي از ابهامات را روشن مي‌كند. اين پژوهشگر حوزه تاريخ در كامنتي زير پست زهرا شيخي نوشت: «دول دنيا عوارض كانال‌هايي را مي‌گيرند كه از ميان خاك‌شان عبور مي‌كند، ولي تنگه هرمز آبراهي بين‌المللي است...» اظهاراتي كه در جريان گفت‌وگوي يوسف مولايي، استاد روابط بين‌الملل با «اعتماد» تاييد شد. اين روند ادامه داشت تا اينكه طي دو روز اخير بسياري از نمايندگان نيز به اين بحث پيوستند و صحبت از بستن تنگه هرمز كردند.
طرح بستن تنگه هرمز در مجلس و تكذيب آن
در كشاكش اظهارات موافق و مخالف در خصوص بستن تنگه هرمز، 2بهمن‌ماه خبري به نقل از محمدحسن آصفري عضو كميسيون شوراها و امور داخلي منتشر شد كه نشان مي‌داد مجلس به دنبال ارايه يك طرح دوفوريتي براي محدودسازي تردد كشتي‌هاي اروپايي در تنگه هرمز است.
آصفري اعلام كرد مجلس به دنبال طرحي است كه محدوديت تردد كشتي‌هاي تجاري اروپايي در تنگه را به دنبال داشته باشد. نماينده مردم اراك تاكيد كرد: «ما طرحي را دنبال خواهيم كرد كه محدوديت تردد كشتي‌هاي تجاري اروپايي در تنگه هرمز را به همراه خواهد داشت و اگر پارلمان اروپا نسبت به تصميم خودش عقب‌نشيني نكند، مطمئن باشند اقداماتي را در پارلمان خودمان دنبال خواهيم كرد و با طرح‌هاي چندفوريتي تردد در تنگه هرمز را براي كشتي‌هاي اروپايي محدود مي‌كنيم كه مطمئنا به نفع آنها نخواهد بود، لذا بهتر است تا دير نشده پارلمان اروپا تصميم خودش را كنار بگذارد و عقلانيت نشان دهد و از اقدامات احساسي دست بردارد.» كمتر از 24 ساعت پس از اظهارات آصفري و در شرايطي كه اين اظهارات بازتاب‌هاي وسيعي در رسانه‌هاي داخلي و خارجي پيدا كرده بود، سخنگوي هيات‌رييسه مجلس يازدهم دوشنبه 3بهمن‌ماه در گفت‌وگو با خبرنگاران پارلماني به تكذيب اظهارات آصفري پرداخت و اعلام كرد: «طرحي براي بستن تنگه هرمز در دستور كار مجلس نيست.» سيد نظام موسوي با تاكيد بر اينكه «طرحي مبني بر بستن تنگه هرمز در دستور كار مجلس نيست» گفت: «اگر اروپايي‌ها پيشنهاد پارلمان اروپا مبني بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان يك گروه تروريستي را به تصويب برسانند، مجلس شوراي اسلامي پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌اي در برابر اين اقدام تصويب مي‌كند.»
او كه با ايسنا گفت‌وگو مي‌كرد، اظهار كرد: «جمعي از نمايندگان مجلس طرحي با عنوان اقدام متقابل و متناظر با مصوبات اتحاديه اروپا در راستاي صيانت از قانون اساسي و منافع و حقوق ملت ايران تدوين و پيشنهاد كردند كه در اين طرح اشاره‌اي مبني بر بستن تنگه هرمز نشده است. آنچه در فضاي مجلس مطرح است و رييس مجلس نيز بيان كرده، اين است؛ اگر اروپايي‌ها اشتباه راهبردي مرتكب شده كه براساس آن پيشنهاد پارلمان اروپا مبني بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان يك گروه تروريستي در نهادهاي تصميم‌گيري و نهايي‌شان به تصويب برسد، حتما مجلس به صورت قاطع پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌اي در برابر اين اقدام تصويب مي‌كند.»
قوانين بين‌المللي درباره بستن تنگه هرمز چه  مي‌گويند؟
يوسف مولايي استاد روابط بين‌الملل و حقوق سياسي دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» ابعاد پنهان اين موضوع را روشن مي‌كند. مولايي در پاسخ به اين پرسش كه بر اساس روباط بين‌الملل آيا مي‌توان تنگه هرمز را بست، گفت: «به موجب كنوانسيون سال 82 كه حقوق درياها مبتني بر آن ترسيم شده و به قانون اساسي درياها معروف است، نوع درياهاي مختلف مشخص شده است. تنگه هرمز در اين كنوانسيون به عنوان يك تنگه بين‌المللي معرفي شده است. البته ايران در آن زمان در بحبوحه جنگ 8ساله با عراق اين كنوانسيون را امضا نكرد و اعلام كرد كه تنگه هرمز بين‌المللي نيست. در همان زمان اما كشورهاي غربي و قدرت‌هاي بزرگ اعلام كردند حتي در صورت عدم امضاي ايران از منظر حقوقي يك تنگه بين‌المللي است.»
او ادامه داد: «اما استدلالي كه بر اساس آن تنگه هرمز بين‌المللي اعلام شده است، اين است كه اين تنگه درياي آزاد را به يك منطقه مهم اقتصادي در جهان وصل مي‌كند. در واقع تنها محل مناسب براي حمل‌و‌نقل بين‌المللي در اين منطقه است و در آب‌هاي آزاد قرار دارد.»
مولايي يادآور شد: «دعوايي ميان انگليس و آلباني در سطح بين‌المللي بر سر تنگه كارفو يا آلباني وجود دارد. آنجا هم تعاريف تنگه‌هاي بين‌المللي قيد شده است. در سال 1946 كشتي‌هاي انگليسي در زمان عبور از تنگه كورفو در آب‌هاي ساحلي، مورد حمله آلباني قرار گرفتند، چرا كه آلباني معتقد بود اين تنگه در آب‌هاي سرزميني‌اش قرار دارد. نهايتا انگليس به شوراي امنيت شكايت كرد و آلباني به عنوان مسوول اين حمله شناخته شد.»
اين استاد دانشگاه گفت «البته تنگه هرمز به نوعي جزو آب‌هاي داخلي ايران حساب مي‌شود، چرا كه عرض اين تنگه كمتر از 24 مايل است. ولي چون تنگه‌اي است كه يگانه راه عبور و اتصال به خليج فارس يا درياي عمان محسوب مي‌شود، بنابراين طبق اسناد بين‌المللي، پرونده كارفو و كنوانسيون 1982 اين تنگه بين‌المللي است. وقتي تنگه‌اي بين‌المللي معرفي مي‌شود، كشورهاي ساحلي نمي‌توانند آن را بسته يا عوارضي از حمل و نقل آن دريافت كنند.»
مولايي خاطرنشان كرد: «در تنگه‌هاي بين‌المللي عبور ترانزيتي حاكم است و حتي كشتي‌هاي جنگي بدون اجازه مي‌توانند از آن عبور كنند. در حالي كه قبل از كنوانسيون 1982، كشتي‌هاي جنگي مي‌بايست از كشورهاي ساحلي اجازه بگيرند. من نمي‌خواهم وارد جزييات حقوق ترانزيتي و ... شوم، فقط از منظر حقوق بين‌الملل مي‌گويم كه تنگه هرمز، بين‌المللي است و بستن آن مسووليت‌هاي فراواني دارد.»
كشورهايي كه ذينفع هستند و قدرت‌هاي بزرگ، همواره براي آزادي درياها و عبور از درياهاي بين‌المللي به هر اقدامي دست مي‌زنند. از جمله تحريم‌هاي گسترده، اقدام نظامي و فشار بين‌المللي از جمله اين گزاره‌ها است. هر نوع اقدامي براي بستن اين تنگه تبعات سنگيني را براي ايران به همراه خواهد داشت.
مولايي در پاسخ به اين پرسش كه تهديد به بستن تنگه هرمز كه هر از گاهي از سوي برخي افراد، جريانات و رسانه‌ها مطرح مي‌شود، ‌آيا در راستاي منافع ملي كشور است يا نه، گفت: «واقع آن است كه اين روزها اظهارات اساتيد دانشگاه و كارشناسان براي تصميم‌سازان و سياست‌گذاران چندان اهميتي ندارد. آنها كه سياست‌گذاري مي‌كنند، نگاه متفاوتي با ما دارند و ما را طرفداران غرب و امريكا معرفي مي‌كنند. در حالي كه بند بند وجود ما به سربلندي ايران وابسته است.
او گفت: «در زمان جنگ ايران و عراق هم بارها بحث بستن اين تنگه مطرح شد، اما به درستي اجازه يك چنين عملي داده نشد. من گمان نمي‌كنم همه تصميم‌سازان كشور در اين موضوع اتفاق نظر داشته باشند. تنها برخي طيف‌هاي تندرو هستند كه يك چنين تهديداتي را مطرح مي‌كنند. ممكن است اين تهديدات حالت بازدارندگي هم داشته باشد تا اتحاديه اروپا تصميمات خصمانه خود را عليه سپاه عملي نكند.»
مولايي با اشاره به اينكه ايران با چالش‌هاي جدي در  برابر كشورهاي غربي روبرو است، گفت: «جدا از بحث برجام، موضوع همكاري نظامي ايران با روسيه هم براي كشورهاي اروپايي مطرح است. در اين شرايط ايران بايد در حوزه سياسي، نظامي و ارتباطي به گونه‌اي برنامه‌ريزي كند كه مناسبات ارتباطي‌اش با همه جهان در وضعيت عادي قرار بگيرد. دست زدن به اقداماتي كه بر آتش تنش‌ها بدمد نه به نفع ايران است، نه به نفع كشورهاي منطقه.»
اين اظهارات ضد و نقيض در شرايطي به كرات در فضاي مجازي بازنشر مي‌شد كه هنوز هيچ‌كدام از مقامات رسمي كشور در خصوص اين تصميم اظهارنظر دقيقي مطرح نكرده است. موضوعي كه به نظر مي‌رسد طي روزها و هفته‌هاي آينده اخبار بيشتري درباره آن منتشر شود.