تشکلی حوزوی با دغدغه‌های اصلاح‌طلبانه

کبنا ؛ «مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم» در طول بیش از ۲ دهه حیات خود، به عنوان یک تشکل حوزوی با رویکردی اصلاح‌طلبانه بارها بر عرصه و فضای سیاسی کشور تاثیر گذاشته است، هرچند هرگز در قامت یک تشکل حزبی ظاهر نشده و رفتار سیاسی- تشکیلاتی از خود بروز نداده است.
 انتخابات مجلس شورای اسلامی در پیش است. ثبت‌نام نامزدها، یازدهمین دوره انتخابات مجلس را وارد فاز عملیاتی کرده است. از این پس باید به صورت جدی‌تری منتظر کنش انتخاباتی جریان‌های سیاسی و گرم شدن تنور انتخابات بود.
مرحله بعدی از روند برگزاری انتخابات به «بررسی صلاحیت نامزدها» در شورای نگهبان اختصاص دارد؛ مساله‌ای مهم، حساس و البته بحث‌انگیز که مدت‌ها ‌است محل توجه و اظهارنظرچهره‌ها و جریان‌های سیاسی است. این مساله نه تنها مورد توجه تشکل‌های حزبی، بلکه محور اختلاف نظر و تفاوت دیدگاه شیوخ جریان‌های سیاسی یا همان تشکل‌های حوزوی چون «جامعه مدرسین حوزه علمیه» و مجمع مدرسین و محققین است که سال‌ها سیاست‌ورزی جریان‌های سیاسی و احزاب اصولگرا و اصلاح‌طلب را از نظر ارشادی خود متاثر کرده‌اند.
  به همین بهانه، رویکرد مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم به عنوان یک تشکل حوزوی در قبال مسایل روز کشور و انتخابات مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم که به عنوان تشکلی حوزوی با رویکرد اصلاح‌طلبانه، از سال های میانی دهه ۷۰ خورشیدی تاکنون در جایگاهی مرجع، سیاست‌های عملی احزاب و تشکل‌های اصلاح‌طلب را از نظرات ارشادی خود متاثر کرده است، در خصوص بسیاری از مسایل بحث‌انگیز جامعه چون نحوه اداره کشور، ارتباط مردم با حاکمیت، نحوه برگزاری انتخابات، نظارت استصوابی و ... صاحب دیدگاه است.
این گزارش با بازخوانی زمینه‌ها و ضرورت‌های شکل گیری نهادی ذیل عنوان مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم از دید بزرگان این جریان، به بررسی اندیشه‌ها و کنش‌ سیاسی این تشکل حوزوی طی سال‌های گذشته پرداخته است.
 فلسفه وجودی مجمع مدرسین
مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، تشکلی دربرگیرنده جمعی از روحانیون مدرس و محقق حوزه علمیه قم است که از سال ۱۳۷۶ در قم بنیان گذاشته شد. این تشکل از همان سال نخست تاسیس، با رویکرد اصلاح‌طلبانه فعالیت سیاسی خود را در حوزه علمیه و همچنین حوزه عمومی کشور آغاز کرد.  این نهاد در میان مجموعه اصلاح طلبان و تشکل‌های اصلاح طلبانه، از جایگاهی مرجع‌گونه و پدرانه برخوردار است.
بسیاری فلسفه وجودی این تشکل را به گسترش ۲ اندیشه و دیدگاه متفاوت در مورد نحوه مدیریت کشور (اقتصاد دولتی و اقتصاد بازار) در میانه دهه ۶۰ ارتباط می‌دهند.
آیت الله «سیدحسین موسوی تبریزی» دبیر این مجمع پیش از این در گفت و گویی تاکید کرده بود: این مسأله از نظر فکری در زمان حضرت امام خمینی (ره) آغاز شده بود، مانند جامعه روحانیت مبارز تهران که اعضایش دو گروه بودند و از نظر فکری در مسائل سیاسی و اقتصادی اختلاف داشتند. آنها در کیفیت برنامه‌های اقتصادی، سیاسی و حتی گاهی در مسائل جنگ اختلاف فکری داشتند. این مسئله در تهران جامعه روحانیت مبارز را به ۲ بخش تقسیم کرد.
به گفته دبیر مجمع، برخی فکر می‌کنند مجمع مدرسین در قم بعد از امام (ره) تشکیل شد، در حالی که مرحوم امام (ره) از سال۶۰ دیدند که در قم همه فعالیت‌ها در دست جامعه مدرسین است، اما از ابتدا مسائلی پیش آمد که امام بعضی از فعالیت‌ها را گرفتند و به برخی از افراد دادند... بیشتر اداره دفتر تبلیغات با افکاری بود که با جامعه مدرسین زاویه داشتند. اختلاف فکری در مسائل مالی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، برخورد با جوان‌ها و روش کار دینی وجود داشت، مثلاً در ارتباط با فعالیت در مورد اندیشه‏های امام، مثل احکام حکومتی و ثانویه پیش می‌آمد. این یک اختلاف از نظر فکری- فقهی بین جمعی که در دفتر تبلیغات و جامعه مدرسین بودند، به وجود آمد که به فقه پویا و سنتی معروف شد.  جامعه مدرسین معتقد به فقه سنتی بود. حتی در بعضی از آخرین بیانات امام (ره) آمده است که نظر من همان فقه پویا بر اساس فقه جواهری(فقه سنتی) است.
حجت الاسلام «سید ابوالفضل موسویان» از اعضای اصلی و مرکزی شکل دهنده مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم هم درباره فلسفه وجودی مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم می گوید: این مجمع توسط افرادی شکل گرفت که از لحاظ دیدگاه و افکار و اندیشه تفاوت‌هایی با «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم » داشتند. آنها باور داشتند که دیدگاه‌شان به امام خمینی (ره) نزدیکتر است و این تصور بود که باید این دیدگاه‌ها بیان و برای جامعه روشن شود.
به گفته عضو شورای مرکزی این تشکل،  این در حالی بود که تقریبا نگاه کلی جامعه به حوزه، همان جامعه مدرسین بود و کسانی هم که در انقلاب فعال بودند و از ابتدا همراه امام بودند اعضای جامعه مدرسین بودند درحالی‌که بسیاری از اعضای اولیه جامعه مدرسین به دلیل فوت و یا انصراف از عضویت تغییر پیدا کرده بودند بنابراین احساس می شد لازم است جمع دیگری شکل پیدا کند تا در تبیین نظرات امام و مواضع سیاسی که احیانا لازم بود گرفته شود نقشی داشته باشند و نظرات خود را برای جامعه مطرح کنند.
حجت الاسلام موسویان می‌افزاید: لازم بود تا این تصور که نگاه حوزه همان نگاه جامعه مدرسین است یا نگاه انقلابیون حوزه همان نگاهی است که جامعه مدرسین اعلام می کند تغییر کرده و نشان داده شود که کسان دیگری هم در حوزه هستند که نگاه متفاوتی دارند لذا جمعی از اساتید حوزه در سال ۷۴-۷۳ گردهم آمده و جلساتی را تشکیل دادیم که در آن زمان مرحوم عبایی، آیات بیات و موسوی تبریزی حضور داشتند و کم کم فعالیتهای اجتماعی خود را آغاز کردیم.
کنش انتخاباتی و سیاسی مجمع مدرسین
طیفی که بعدها مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم را تشکیل دادند، پیش از انشقاق از «جامعه مدرسین» هم کنش سیاسی داشتند. به گفته دبیر این مجمع، در دوره اول خبرگان رهبری، ما و جامعه مدرسین، هریک در سراسر ایران کاندیداهایی معرفی می‌کردیم، به فرض اگر ۳۰ نفر کاندید مورد نظر داشتیم، در ۲۰ نفر اتفاق نظر وجود داشت و ۱۰ نفر دیگر مختلف بودند، یا در انتخابات مجلس که به دستور امام فقط در قم می ‌توانستیم کاندید معرفی کنیم، در یک مورد موافق بودیم و بقیه مورد اختلاف بودند. چنین مسائلی وجود داشت، در حالی که ما حرف امام (ره) را گوش کردیم و بعد از منشور امام در جلسه هم‏فکری با آنها در مدرسه آیت الله گلپایگانی (ره) شرکت کردیم.
به گفته آیت الله موسوی تبریزی، بعد از رحلت امام، در زمان دولت آقای هاشمی رفسنجانی هم به شکل حزبی فعالیت نکردیم. ایشان به ما علاقه داشت، با ما کار می‌کرد و ما هم به ایشان ارادت داشتیم. ایشان به جامعه مدرسین هم علاقه داشت. قانون احزاب در سال ۶۲ تصویب شد، اما ما آن زمان حزبی تشکیل ندادیم. ... بعد از ریاست جمهوری آقای هاشمی، تصمیم گرفتیم که حزبی تشکیل دهیم. بنده به همراه دوستانی که بعضی از آنها در دفتر تبلیغات بودند و برخی خارج از آن، در منزل بنده جلسه گرفتیم، اساس نامه‌ای نوشتیم، برای وزارت کشور فرستادیم و برای اینکه افکار خاص خود را از طریق حزب نشر دهیم، مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه را تشکیل دادیم.
حجت الاسلام موسویان در این زمینه اظهار می‌دارد: نخستین فعالیت انتخاباتی مستقل مجمع، به هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری مربوط می شود. اولین حرکت سیاسی مجمع در سال ۷۶ بود که نزد آقای خاتمی رفتیم و ایشان را به عنوان کاندیدای ریاست جمهوری معرفی کردیم. این در حالی بود که کاندیدای جامعه مدرسین، آقای «ناطق نوری» بودند که نتیجه رای آوردن آقای خاتمی کاندیدای مجمع محققین و مدرسین بود. البته پیش از آن جلسات متعددی از سوی گروه های مختلف برای راضی کردن آقای خاتمی جهت به صحنه آمدن صورت گرفت و یکی از این گروه‌ها، مجمع محققین و مدرسین بود.
آخرین کنش انتخاباتی این تشکل هم به انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم برمی‌گردد که اعضای این تشکل حوزوی به صورت یکپارچه حمایت دوباره از «حسن روحانی» را در دستور کار خود قرار دادند. این تشکل با مشی اصلاح‌طلبانه در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۶هم از روحانی حمایت کرده بود.
با این حال، از آنجا که مجمع از منظر اصلاح‌طلبانه مسایل را تحلیل می کند، در برخی موارد با رویکردی انتقادی، عملکرد دولت روحانی را مورد ارزیابی قرار می دهد. در مجموع و به گفته موسسان و اعضای مجمع، بازگشت به اندیشه امام خمینی (ره)، هنوز هم شاخص و نشانک جهت‌دهنده به راهبرد این تشکل حوزوی محسوب می شود. بررسی رویکرد بزرگان این تشکل در مورد مسایل جاری و بحث انگیز کشور، این ایده را اثبات می کند.

 رویکردها و دیدگاه‌ اعضای مجمع
بررسی رویکرد اعضای مجمع در خصوص پدیده «نظارت استصوابی» بیش از هرچیز بیانگر نوع تفکر و اندیشه آنان در خصوص مسایل مدیریتی و کلان کشور است. حجت الاسلام «محمدتقی فاضل میبدی» از اعضای برجسته مجمع بر این باور است که باید تلقی شورای نگهبان از نظارت استصوابی اصلاح شود.
به گفته او، نظارت استصوابی‌ که اکنون در شورای نگهبان مطرح می‌شود همان نظارت مد نظر قانون اساسی نیست و در حال حاضر این قانون از مسیر خود خارج شده است. فاضل میبدی بر این عقیده است که تاکنون فیلترینگ شورای نگهبان به عنوان نظارت استصوابی عده‌ای را از حقشان برای شرکت در انتخابات به عنوان نامزد محروم کرده است و اگر آن فضا ادامه پیدا کند به صلاح نظام نیست.
به گفته او، اصلاح قانون انتخابات باید از همین نقطه آغاز و مشخص شود که مراد از نظارت شورای نگهبان بر انتخابات که در قانون اساسی آمده، چیست؟ باید به همان نظارتی که در زمان امام خمینی (ره) اجرا می‌شد بازگردیم و راه برای شرکت در انتخابات برای همگان باز شود مگر کسانی که قانون در مورد آنها صریحاً اظهار نظر می‌کند.
«استقلال» را می‌توان از دیگر مفاهیم مورد تاکید اعضای مجمع مدرسین دانست. از دید آنان، بی توقعی مجموعه مجمع و اعضایش از حکومت در خصوص دریافت مقام و منصب، این تشکل را به استقلال عمل تجهیز و از صفت تاثیرپذیری از حاکمیت دور کرده است. مجمع به خاطر رهیدن از وابستگی به حکومت، از آزادگی بیشتری در بیان نظرات و دیدگاه‌های خود در مورد مسایل جامعه برخوردار است. از دید اعضای مجمع، همین ویژگی این تشکل را بر ایجاد وحدت و وفاق میان گروه‌های مختلف اصلاح‌طلب توانمند کرده‌است.
«مردمی بودن» از دیگر کلیدواژه‌های پرتکرار در میان اعضای مجمع است که رویکرد جامعه‌محور آنان در کنشگری سیاسی را نشان می‌دهد. حجت الاسلام «سیدمحمدعلی ایازی» عضو شورای مرکزی مجمع به تازگی در گفت و گویی رسانه‌ای علاوه بر «استقلال» ضرورت «مردمی بودن» روحانیت را هم مورد تاکید قرار داد. به گفته او، مردمی بودن ۲ مفهوم دارد؛ نخست  به فکر معیشت و آرامش‌ مردم بودن و دوم در کنار و در متن مردم حضور داشتن.
 هر چند به‌ گفته او این جایگاه دچار خدشه شده که دلیل آن «شاید این باشد که صدای روحانیون حکومتی در رسانه‌ها و شبکه‌های رسمی بلندتر است و ناگزیر گویی روحانیت با روحانیون حکومتی مترادف شده در حالی که در واقع چنین اتفاقی نیفتاده است.»
«توجه به تعامل میان گروه‌های فکری و گسترش اخلاق در جامعه»؛ از دید اعضای این تشکل، پرهیز از اختلافات دنیوی و مادی و همچنین تعامل میان نیروهای غیر همفکر، زمینه‌های حفظ اخلاق در جامعه را فراهم می کند. از دید آنان، حوزویان بیش از دیگر گروه‌ها باید حالت معنوی و اخلاقی را ترویج داده و گسترش دهند.
به گفته حجت الاسلام موسویان، ما باید ضمن پرداختن به مسائل سیاسی اخلاق را در جامعه گسترش دهیم و این توسعه اخلاقی صرفا با تواضع و فروتنی ممکن نیست بلکه بخشی از اخلاق در عرصه سیاسی این است که تحمل عقاید و نظرات دیگران را داشته باشیم و ما باید به این سمت برویم که دیدگاه های مخالف را پذیرفته و قبول کنیم که آنها هم می توانند در جامعه نقش داشته باشند.
او ابراز می دارد: این مجمع همواره سعی کرده در جهت روشنگری و رفع نواقص حرکت کند یعنی اگر جایی اشکالاتی می دیدیم، گوشزد می کردیم و بی تفاوت نبودیم. حتی در بیانیه مناسبتهای مختلف آنچه که ضرورت تذکر داشته، وظیفه خود را انجام می دادیم.
«توجه به مسایل روز و حفظ پویایی حوزه»؛ اعضای مجمع فاصله گرفتن حوزه از حالت سنتی و بسته و تلاش برای پیاده‌سازی نظر امام خمینی (ره) در مورد پویایی این نهاد را برای حفظ جایگاه مرجعیت آن در جامعه لازم و ضروری می دانند.
به گفته حجت الاسلام موسویان، اگر حوزه بخواهد تنها اقوال علمای گذشته را نقل کرده و بگوید، حداکثر احوطی جابجا می کند و تغییر چندانی نمی کند درحالیکه بسیاری از موضوعات فقهی ما عوض شده و تغییر کرده بنابراین ما اولا باید زمان خود را بشناسیم و موضوع شناسی داشته باشیم و حوزه باید با این مسائل آشنا شود و اگر با مسائل جدید و به روز آشنا نشود نمی تواند موضوع فقهی درست را تشخیص دهد. اگر حوزه به این سمت نرود که نگاهی جدید به مسائل داشته و موضوع شناسی کند، نمی تواند جوابگوی نسل آینده باشد و منزوی خواهد شد.
انتخابات در پیش است و آنچه از بررسی روندها به دست می دهد این است که اصلاح طلبان یک بار دیگر سیاست‌های انتخاباتی خود را ذیل سازوکار «شورای عالی اصلاح طلبان»و زیر حمایت «مجمع روحانیون مبارز» و البته هدایت پدرانه مجمع محققین  پیش خواند برد. اصلاح ‌طلبان دست‌کم در چند انتخابات اخیر نشان داده‌اند که منسجم‌تر و هماهنگ‌تر از رقبا وارد گود رقابت‌های انتخاباتی شده‌اند. برخی تحلیلگران بر این باورند به رغم وجود برخی انتقادات و چندصدایی در میان اصلاح طلبان، این بار هم شیخوخیت رهبران و مرجعیت تشکل‌های سیاسی و حوزوی اصلاح طلب می‌تواند به کمک این جریان سیاسی بیاید. (ایرنا)