عرش خدا از قسم دروغ به لرزه درمی‌آید

کبنا ؛دکتر محسن اسماعیلی، حقوقدان و استاد دانشگاه در ادامه جلسات شرح نهج البلاغه در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی(سرچشمه) به ارائه سخن پرداخت که اکنون متن کامل آن از نظر شما می گذرد.
بحث راجع  به نامه ۶۹ نهج‌البلاغه بود و به اینجا رسیدیم که حضرت فرمودند: «وَعَظِّمِ اسْمَ اللهِ أَنْ تَذْکُرَهُ إِلاَّ عَلَي حَقّ». امیرالمومنین دستور دادند که نام خدا را بزرگ بشمر و جز برای حق نام خدا را بر زبان نیاور.
در مورد قسمت اول این جمله هفته قبل مطالبی را عرض کردم. خلاصه اش این بود که توصیه امام به بزرگ داشتن یاد خدا نیست. بلکه توصیه به بزرگ داشتن اسم خداست و چون اسم از مسمای خودش کسب عظمت یا حقارت می کند، هرچه انسان نسبت به معنایی احساس احترام داشته باشد، نام او را نیز با احترام می برد. خصوصا که ما به توحید صفاتی معتقدیم و خدا با ممکنات فرق می کند و اسم و مسمی یک چیز است و هر چقدر به نام خدا عظمت دهیم، بدقه العقلیه، به خود خدای متعال عظمت داده ایم. ثمره مهم بزرگ تلقی کردن خدا و نام خدا هم کوچک شدن غیر خداست و نتیجه آن نیز بزرگی و عظمت و کرامت ماست.
امشب به قسمت دوم جمله می پردازیم: «أَنْ تَذْکُرَهُ إِلاَّ عَلَي حَقّ» در اینجا «أَنْ» قاعدهً باید «أَنْ مفسره» گرفته شود و به معنای «اَی» یا «که» باشد. بعضی از مترجمان به معنای «مبادا» و تحذیر گرفته اند که شاید خیلی مناسب نباشد. معنای مناسبتر همان معنای «که» است که در عربی هم زیاد کاربرد دارد. در قرآن کریم به این معنی زیاد به کار رفته است. مثلا در داستان حضرت نوح داریم که: « فاوحینا الیه ان اصنع الفلک باعیننا و وحینا»  به نوح وحی کردیم «که»... . یا مثلا در مورد اهل بهشت دارد که اهل بهشت علت سعادتمندی و خخوشبختی جاودان را به اهل جهنم توضیح می دهند: « لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ ۖ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا...» ...اهل بهشت صدا زده می شوند «که» این بهشت سزای آن اعمالی است که در دنیا انجام داده بودید... .
عرض این است که «ان» را می توانیم در معنای تفسیری بگیریم. یک احتمال دیگر هم هست و آن اینکه یک حرف «جَر» را در تقدیر بگیریم که در این صورت به آن «ان مصدریه» می گوییم: و عظم اسم الله «بأَنْ»تذکره الا علی حق. بنا بر احتمال اول ترجمه عبارت می شود: نام خدا را بزرگ بشمار؛ یعنی جز برای حق از نام خدا استفاده نکن. بنا بر احتمال دوم ترجمه عبارت می شود: نام خدا را بزرگ بشمار؛ به این طریق که از نام زیبای او جز برای حق استفاده نکنی، البته هر دو می خواهد یک چیز را بگوید. می خواهد بگوید خدا و اسم خدا آن قدر برایت عزیز و بزرگ باشد که از این اسم برای غیر حق یعنی برای با طل استفاده نکنی.
خداوند متعال حق محض است و حق اسم خداست. بزرگترین جفای به حق مطلق این است که انسان از نام حق به کام باطل استفاده کند. به تعبیر امروزی از خدا و اسم خدا «استفاده ابزاری» کند. اسم خدا حق است ولی به دست انسان پوششی برای رسیدن به باطل می شود. حضرت می فرمایند مبادا از نام خدا برای رسیدن به دنیا استفاده کنی. مبادا خدا را پلی برای رسیدن به هوس های دنیوی خودت قرار دهی. نباید خدا روکشی برای باطل باشد. وقتی به تاریخ نگاه می کنیم، موارد زیادی می بینیم که خدا را پوشش رسیدن به باطل قرار داده اند. به اسم دین دنبال دنیا هستند. به نام حق به دنبال رسیدن به باطل هستند. اینها از خدا و دین استفاده ابزاری می کنند و این کوچک شمردن نام خداست.مثلا قرآن می فرماید کسانی هستند که اگر حرف خودشان را بزنند، مشتری ندارد؛ ولی اگر حرف خودشان را به نام خدا بزنند، مشتری پیدا می کند. لذا حرف خودشان را به نام خدا می زنند.
در آیه ۷۹ سوره بقره می فرماید: « فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَـذَا مِنْ عِندِ اللّهِ»؛ وای بر کسانی که چیزهایی از جانب خودشان می نویسند؛ ولی چون مشتری ندارد به اسم خدا معرفی می کنند. چرا؟ «لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً»؛ تا با آن دنیا را به دست آورند. نمونه های ساده اش کسانی هستند که بعد از پیامبر حدیث جعل می کردند و به پیامبر دروغ می بستند تا در جامعه جایگاهی به دست آورند. مرید پیدا کنند. البته شیطان از این حرف ها زرنگ تر است. بعضی هستند که رک ادعا نمی کنند که این حرف ها از طرف خداست. صریح دروغ نمی گویند. قیافه شان و لحنشان را طوری می کنند که مخاطب خیال کند او دارد حرف خدا را می زند.
در آیه ۷۸ سوره آل عمران آمده است: «وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَريقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ»؛ بعضی هستند که چیزی از طرف خودشان نوشته اند ولی زبان و قیافه شان را طوری می کنند که شما خیال کنید از کتاب خداست؛ در حالی که از کتاب خدا نیست. مرحوم علامه طباطبایی در المیزان می فرماید علت تکرار کلمه «کتاب» در این آیه این است که تفاوت کتاب اینها را با کتاب خدا نشان دهد. اینها علنی نمی گویند که کتابشان کتاب خداست. با قیافه و لحنشان القا می کنند. به خدا با علم دروغ می گویند.
نمونه خیلی روشن اینها خوارج است. شعارشان «لا حکم الا لله» بود که برگرفته از قرآن است. آیه قرآن می فرماید: «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ» یعنی دستور فقط از آن خداست. در حالی که یکی از دستورهای خدا این است که از علی علیه السلام تبعیت کنید. اما خوارج همین آیه را شعار و پرچم برای مخالفت با علی کردند. استفاده ابزاری کردند. علی علیه السلام هم برآشفت و در خطبه ۴۰ فرمود: « كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلٌ ، نَعَمْ إِنَّهُ لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ ، وَ لَكِنَّ هَؤُلَاءِ يَقُولُونَ لَا إِمْرَةَ إِلَّا لِلَّهِ»؛ کلمه حقی که با آن دنبال باطل هستند. اینها نمی گویند حکم از آن خداست. می گویند حاکم فقط خداست. باید بیاید زمین و حکومت کند.
امیرالمومنین می فرمایند اسم خدا را پوشش برای رسیدن به باطل قرار ندهید. اگر ما چیزی را فدای چیزی کردیم یعنی این دومی با ارزش تر است. اگر کسی خدا را خرج دنیا کرد، یعنی دنیا برایش با ارزش تر است. در دو جای قرآن نهی شده که مواظب باشید حق را لباس باطل و پل رسیدن به باطل نکنید. « وَلاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ» و یا « لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقّ بِالْبَاطِلِ ». نباید این کار را کرد. این کار دو زیان عمده برای جامعه اسلامی دارد: یکی اینکه وقتی کسانی قیافه دین می گیرند و کار شیطان می کنند؛ موجب فریب مردم عادی می شوند. مردم عادی می خواهند به خدا و حق برسند. اینها کسانی که دنبال رسیدن به خدا هستند را به شیطان می رسانند. این خیلی خیانت است. دوم اینکه موجب بی اعتمادی و سرخوردگی مردم می شود. حرف کسی که راست می گوید را هم باور نمی کنند. می گویند اینها سر و ته یک کرباسند!
کسی به امیرالمومنین عرض کرد که من را موعظه کنید. حضرت فرمودند (حکمت ۱۵۰): «لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقّ بِالْبَاطِلِ»؛ از کسانی که امید دارد در آخرت وضعش خوب باشد ولی کاری نمی کند و توبه اش را عقب می اندازد نباش. « يَقُولُ فِي اَلدُّنْيَا بِقَوْلِ اَلزَّاهِدِينَ وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ اَلرَّاغِبِينَ» جزو کسانی نباش که قیافه متدینین را می گیرند ولی رفتارشان مثل بی دینها است. مثل کسانی نباش که شعار زهد و تقوا می دهند ولی در عمل به چپاول اموال مردم می پردازند.
مگر معاویه چه می کرد؟ معاویه منکر خدا و قیامت می شد؟ نه. امام جمعه و امام جماعت می شد. معاویه به امیرالمومنین نامه می نوشت که «ای علی از خدا بترس». استفاده ابزاری یعنی این. مردم را هم این طور تربیت کرده بود. یک بار به امیرالمومنین سلام الله علیه خبر دادند که معاویه جمع کثیری را سازماندهی کرده که در ایام حج  مکه می روند و اوضاع را بررسی می کنند تا اگر مناسب بود، کودتا کند. امام به فرماندار خودشان در مکه نامه ای نوشتند و به او گفتند مواظب باش که فریب نخوری. کسانی دارند می آیند که «یلبسون الحق بالباطل». معاویه صفت ها اینگونه اند. شعار باطل نمی دهند. شعار حق می دهند و دنبال باطل هستند «یلبسون الحق بالباطل و یطیعون المخلوق فی معصیه الخالق». شعار حق می دهند و دنبال باطل هستند. حرف خدا را کنار گذاشته اند و حرف بنده خدا را اطاعت می کنند. جمله بعدی را دقت کنید: «یحتلبون الدنیا درها بالدین»؛ خوب شیر دنیا را می دوشند. تا بتوانند از امکانات دنیا بهره برداری می کنند. شیر دنیا را به اسم دین می دوشند. به اسم خدا کیسه شان را پر می کنند. چقدر این کسانی که ظاهرشان ظاهر دینی است ولی عمل به غیر دین می کنند به دین ضرر می زنند.
علی علیه السلام وقتی مالک را به مصر فرستادند توصیه هایی کردند؛ از جمله راجع به قضات فرمودند که دقت کن چه کسی قاضی است. قاضی به اسم دین با جان و مال و ناموس مردم سر و کار دارد. جایی که تو داری می روی سال های سال زیر دست کسانی مانند عمروعاص بوده که شیر دنیا را به اسم دین می دوشیده است. فرمودند «فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً»؛ در انتساب کسانی که به اسم عالم دینی منسوب می کنی خیلی دقت کن. اینها به اسم دین با مردم مرتبط می شوند. «فإنّ هذا الدین قد کان أسیرا فی أیدی الأشرار ، یُعمل فیه بالهوی ، وتُطلب به الدنیا»؛ این دین مظلوم در دست افراد ناباب اسیر بوده است. به اسم دین و در داخل دین به هوای نفسشان عمل می کرده اند و دنبال دنیا بوده اند. در این انتساب ها خیلی حواست را جمع کن! پس فرمایش امیرالمومنین این است که بزرگی و عظمت خدا و اسم خدا در جان شما به این است که در راه باطل ازشان استفاده نکنید. مرد باش و همانی که هستی خودت را نشان بده.
تعداد زیادی از مترجمان و مفسران نهج‌البلاغه این جمله را به سوگند دروغ اختصاص داده اند. یعنی این جمله را اینگونه ترجمه کرده اند: اسم خدا را بزرگ بشمار، به اینکه قسم دروغ نخوری. این هم عیب ندارد اما دلیلی بر این اختصاص پیدا نمی شود. مصداقی از استفاده ابزاری است که در قرآن هم آمده است: « ولا تجعلوا الله عرضة لأيمانكم»؛ مراقب باشید نام خدا را سیبل قسم هایتان قرار ندهید. در معرض سوگند قرار ندهید. این بحث خیلی مهمی است که در فقه هم مطرح است. قسم و سوگند اختصاص به اسلام ندارد. در همه ادیان بوده است. دلیلش هم این است که بعضی وقت ها واقعیتی هست که نمی توان اثباتش کرد. راهی برای اثبات آن نداریم.
در اینجا نیاز به این داریم که به ما اعتماد کنند و حرف ما را بپذیرند و باید به چیز مقدسی قسم خورد. مقدس ترین مقدس ها هم خداست. لذا یکی از ادله اثبات دعوا قسم است. ممکن است کسی با سوگند ما اعدام شود. در روایات متعدد داریم که مراقب سوگندهایتان باشید. صحبت درباره قسم های راست است. از نظر فقهی دو جور قسم داریم. یکی قسم خوردن برای انجام دادن یا ترک یک کار است. مثلا کسی قسم می خورد که سیگار نکشد. قسم می خورد که فلان دعا را بخواند. در اینجایی که قسم خوردن برای انجام دادن یا ترک یک کار است، حتما باید به قسم عمل شود و ترک آن نیز کفاره دارد. منتها نوع دوم قسم خوردن برای اثبات یا نفی یک مطلب است. مثلا می گویی: به خدا قسم فلان طور بوده... .
خدا شاهد است فلان طور بوده... . اگر این نوع قسم دروغ باشد که هیچ؛ تکلیفش روشن است. به ما گفته اند خودتان را عادت دهید قسم راست هم نخورید؛ مگر اینکه چاره ای نداشته باشید. نام خدا را کوچک نکنید. نشانه «عظم اسم الله» این است که اگر راست می گویی هم قسم نخوری و اسم خدا را خرج نکنی. روایات زیادی داریم که می گوید حتی اگر حق با شماست، قسم نخورید. در ضمن وصایای پیامبر اکرم به امیرالمومنین هست که: « یا علی لا تحلف بالله کاذبا ولا صادقا من غیر ضرورة ولا تجعل عرضة لیمینک» علی جان، قسم دروغ که هیچ؛ اگر چاره داری قسم راست هم نخور... .
مرحوم مجلسی در بحارالانوار نقل می کند که « قال الحواريون لعيسى بن مريم: أوصنا، فقال: قال موسى (عليه السلام) لقومه: لا تحلفوا بالله كاذبين، وأنا آمركم أن لا تحلفوا بالله صادقين ولا كاذبين»؛ حواریون از حضرت عیسی خواستند آنها را نصیحت کند. حضرت عیسی فرمود: «موسی به قومش گفت که قسم دروغ نخورید ولی من به شما می گویم قسم راست هم نخورید.» اگر اضطراری نیست، قسم نخورید.
این جمله نهج‌البلاغه را بیشتر دقت کنید که در خطبه ۱۸۷ و ظاهرا مربوط به آخرالزمان است و حضرت می فرمایند در آخرالزمان به دست آوردن یک درهم مال حلال از تحمل ضربه شمشیر سخت تر است و گیرنده از دهنده محترم تر تلقی می شود: « ذاك حيْثُ تسْكرُون مِنْ غيْرِ شرابٍ، بلْ مِن النِّعْمةِ والنّعِيمِ، وتحْلِفُون مِنْ غيْرِ اضْطِرارٍ، وتكْذِبُون مِنْ غيْرِ إِحْراجٍ ذاك إِذا عضّكُمُ الْبلاءُ كما يعضُّ الْقتبُغارِب الْبعيرِ ما أطْول هذا الْعناء، وأبْعد هذا الرّجاء!». در آخرالزمان مست می شوید، اما نه از شراب؛ بلکه از قدرت و پول! و بدون ضرورت و اضطرار قسم می خورید. قسم راستی که از روی اجبار نیست از نظر علی علیه السلام نشانه آخرالزمان است.
راجع به قسم دروغ هم خداوند فرمود: «لا اُنيلُ رَحْمَتي مَن تَعرَّضَ للأيمانِ الكاذِبهِ» رحمت من به کسی که قسم دروغ می خورد نمی رسد. امام صادق علیه السلام فرمود: «من قال "اللّه یعلم" ما لم یعلم اهتز لذلک عرشه اعظاما له» اگر کسی بی خودی بگوید «خدا شاهده» و «خدا میدونه» در حالی که می داند اینطور نیست؛ عرش خدا از این حرفش و از این گناه به لرزه می افتد.
در روایت دیگر داریم که: «اذا قال العبد: علم اللّه و کان کاذبا قال اللّه تعالى: اما وجدت احدا تکذب علیه غیرى » اگر آدم به دروغ بگوید «خدا میدونه» و «خدا شاهده» در حالی که دروغ می گوید، خدا می گوید: کوچک تر از من پیدا نکردی به او دروغ ببندی؟ من از همه ضعیفتر بودم؟ از طرف دیگر داریم: «من أجل الله أن يحلف به كاذبا أعطاه الله عز و جل خير مما ذهب منه»؛ اگر کسی ببیند با قسم دروغ می تواند چیزی به دست آود ولی به خاطر خدا این کار را نکند، خدا بیش از آنچه او از دست داده را به او می دهد.استاد ما رضوان الله تعالی علیه می فرمود: آن خدایی که از این راه می تواند بدهد، از راه دیگر هم می تواند بدهد. تو به او اعتماد کن!