قطار گفت و گوهای هسته یی در ایستگاه آخر؟

کبنا ؛زمان زیادی به سوم آذرماه باقی نمانده است و برخی اختلاف ها بین ایران و گروه ۱+۵ (شامل آمریکا، فرانسه، بریتانیا، روسیه، چین و آلمان)همچنان به قوت خود باقی است.
دهمین دور از گفت و گوهای هسته یی به منظور حل و فصل مسایلی که همچنان به صورت «نقطه چین» و «داخل پرانتز» وجود دارند از امروز سه شنبه ۲۷ آبان ماه در وین آغاز می شود.
«محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه ایران به همراه تیم مذاکره کننده امروز وارد وین پایتخت اتریش شد تا با «کاترین اشتون» هماهنگ کننده ی مذاکره های هسته یی با ایران و وزیران امور خارجه ی گروه ۱+۵ دیدار و گفت و گو کند.
توافق اولیه ی هسته یی سوم آذرماه گذشته با عنوان «توافق ژنو» یا «طرح اقدام مشترک» بین ایران و گروه ۱+۵ امضا شد و از ۳۰ دی ماه نیز به اجرا درآمد. برای عبور از توافق اولیه و رسیدن به توافق نهایی ابتدا یک بازه ی زمانی ۶ ماهه (تا ۲۹ تیرماه) پیش بینی شد. هرچند تا اواخر تیرماه پیشرفت زیادی صورت گرفت اما به نتیجه نرسیدن گفت و گوها باعث شد تا فرجه یی چهار ماهه (تا سوم آذرماه) برای حل و فصل سایر موارد اختلافی در دستور کار قرار گیرد. با وجود خوشبینی های زیاد در دستیابی به توافق جامع از سوی هر دو طرف، با فرض حل نشدن برخی از مسایل، گفت و گوها برای مدتی دیگر تمدید خواهد شد.

*** نشست مسقط و اختلاف های باقی مانده
به منظور تسهیل در روند توافق، روزهای یکشنبه و دوشنبه ی هفته ی گذشته (۱۸ و ۱۹ آبان) نشست سه جانبه یی میان ظریف، کری و اشتون در مسقط پایتخت عمان برگزار شد و سه شنبه (۲۰ آبان) نیز معاونان و مدیران گروه ۱+۵ و ایران در این شهر به گفت و گو نشستند.
در ارتباط با نشست مسقط، تحلیلگران نظرهای متفاوتی را ارایه داده اند. برخی این نشست را بی حاصل دانستند در حالی که برخی دیگر آن را مثبت و زمینه ساز توافق نهایی در وین عنوان کردند.
«علی بیگدلی» مدرس دانشگاه و تحلیلگر مسایل بین المللی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: نشست مسقط تاثیر مثبت و سازنده یی در پیشبرد گفت و گوها نداشت و به همین خاطر بود که هیچ بیانه یی از این نشست بیرون نیامد. دلیل نیز این است که آمریکایی ها برخلاف ایران، موضوع هسته یی را با مسایل دیگر از جمله رعایت نکردن حقوق بشر، موضوع موشک های دور بُرد و متهم کردن ایران به دخالت در کشورهای منطقه گره می زنند. اگر این روند ادامه پیدا کند احتمال دارد که مذاکره ها به نتیجه نرسد.
اما «علی خرم» مدرس دانشگاه و نماینده ی پیشین ایران در مقر اروپایی سازمان ملل متحد (ژنو) در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا نشست مسقط را مثبت ارزیابی کرد و اظهار داشت: مسقط مکانی نه برای مذاکره بلکه برای تبادل نظر بود. تفاوت گفت و گو با تبادل نظر این است که در مذاکره دو طرف جنبه های مختلف یک موضوع را بررسی می کنند و با چانه زنی به نقطه ی اشتراکی می رسند که باعث حل مساله می شود. اما تبادل نظر بدین معناست که نتیجه ی تصمیم هایی را که در پایتخت ها گرفته شده است بدون بحث های کارشناسی با یکدیگر مبادله می کنند. پس مسقط مکانی برای تبادل نظر بود. ظریف، کری و اشتون در این نشست تنها پیشنهادهای خود را مطرح کردند.
این کارشناس مسایل بین المللی در ادامه تصریح کرد: مسقط همانند نشست های قبلی، گام دیگری در پیشبرد گفت و گوها بود اما این گام ها ممکن است که بخشی از مشکل را حل کنند ولی از حل تمام مسایل عاجز بمانند. در این نشست سه طرف تنها نظرهای خود را ارایه دادند و قرار شد تا پایتخت ها نظرهای نهایی خود را در این باره اعلام کنند تا در وین هر کدام نظر نهایی خود را با نهایت انعطاف اظهار کنند. در نشست وین مشخص خواهد شد که آیا امکان یک توافق برای نوشتن برنامه ی جامع وجود دارد یا خیر.
با وجود پیشرفت هایی که در گفت و گوهای یکساله ی گذشته حاصل شده است اما هنوز مسایلی وجود دارند که به صورت حل نشده باقی مانده اند.
بیگدلی با تاکید بر پیشرفت گفت و گوها به رغم وجود برخی از اختلاف ها گفت: سال گذشته زمانی که ایران و گروه ۱+۵ گفت و گوهای خود را شروع کردند اختلاف ها زیاد بود و این فاصله ها به خاطر بی اعتمادی به طور دایم افزایش می یافت. اما از پارسال به دنبال مذاکره ها این فاصله کاهش یافته و نقطه نظرها به یکدیگر بسیار نزدیک تر شده است ولی اختلاف ها تا به امروز به طور کامل از بین نرفته و به نقطه ی صفر نرسیده است و هنوز برخی از مسایل هستند که به صورت حل نشده باقی مانده اند.
این مدرس دانشگاه در بیان یکی از موارد اختلافی میان دو طرف گفت: یکی از مسایل مورد اختلاف تعداد سانتریفیوژهاست که در نشست قبلی، آمریکا با تعداد ۱۰ هزار سانتریفیوژ موافقت کرد اما قرار بر آن شد ایران اورانیوم غنی شده خود را به منظور تبدیل به میله های سوخت و استفاده در راکتور تحقیقاتی تهران به روسیه بفرستد.
این تحلیلگر مسایل بین المللی همچنین به موضوع تحریم ها اشاره کرد و گفت: مساله ی حل نشده و مهم برای ایران موضوع تحریم هاست. ظریف چندی پیش اشاره کرد «زمانی توافق نهایی را امضا خواهد کرد که تحریم ها لغو شود.» این بیان، انتظار زیادی بود و انتظارهای عمومی را نیز بالا برد. بسیار دور از ذهن است که آمریکا از همه ی تحریم ها در این نشست کوتاه بیاید. غرب بر این باور است که تحریم ها به سختی بر ایران وارد شده اند و نباید آن ها را یکباره از دست بدهند. غرب معتقد است که نظارت بر فعالیت های هسته یی ایران باید بین ۱۸ تا ۲۰ سال ادامه یابد ولی ایران با چنین تصمیمی به شدت مخالف است. پس چنین اختلاف هایی هنوز میان ایران و گروه ۱+۵ وجود دارد.
خرم نیز یکی از موضوع های مهم مورد اختلاف دو طرف را مساله ی تحریم ها عنوان کرد و با تاکید بر این که شکل نگرفتن اعتماد متقابل مانع از حل این اختلاف شده است افزود: برای ایران اعتماد به طرف آمریکایی سخت است چرا که آمریکا خواستار تعلیق و ایران خواستار لغو تحریم های کنگره است. طبق قانون ایالات متحده، رییس جمهوری آمریکا می تواند برای ۱۸۰ روز تحریم ها، قطعنامه ها و تصمیم های کنگره را معلق نگهدارد. تعلیق تحریم ها تنها می تواند به عنوان راه حلی موقتی محسوب شود حال آن که ایران خواهان توافقی دایمی است.
نماینده ی پیشین ایران در ژنو ادامه داد: در زمینه ی غنی سازی اورانیوم نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. طرف غربی نگران فعالیت های غیرصلح آمیز ایران است و به دنبال راه حلی است که در صورت اقدام ایران برای بدست آوردن سلاح هسته یی حداقل تا یکسال توانایی ایران را محدود کند. بنابراین به دنبال تعهدی قطعی از جانب تهران است ولی از طرف دیگر مقام های ایران بر فعالیت های صلح آمیز خود تاکید می کنند و فتوای رهبر معظم انقلاب را دلیلی بر فعالیت های صلح آمیز خود می دانند.
وی در ادامه افزود: اختلاف های دیگر بر سر تاسیسات فوردو، آب سنگین اراک و مدت اعتمادسازی است. این موارد یاد شده از جمله مسایلی است که در مذاکره ها و چانه زنی ها مورد توجه قرار گرفته است تا مدت زمان خاصی برای حل و فصل آن ها مشخص شود. بنابراین برخی از این موضوع های محتوایی پرونده ی هسته یی هنوز نهایی نشده اند.
همان طور که اشاره شد با گذشت یک سال از عمر توافق اولیه ی ژنو برخی از مسایل و اختلاف نظرها همچنان به قوت خود باقی است اما نگاهی بر نشست های قبلی گویای دستاوردهایی مثبت و چشمگیر برای هر دو طرف و بخصوص ایران است.
*** مروری بر مذاکره های یکساله و دستاوردهای آن
از زمان روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، مذاکره های هسته یی وارد مرحله ی جدیدی شد و دو طرف اکنون در وین دور هم گرد آمده اند تا سرنوشت ۱۰ دور گفت و گوهای رسمی وین، نیویورک و مسقط را رقم بزنند.
خرم در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا پیشرفت حاصل شده در گفت و گوها را بسیار روشن و آشکار خواند و گفت: با مقایسه ی وضعیت کنونی نسبت به شهریورماه ۹۲ که ایران در فروش نفت با مشکل روبرو بود و با انواع تحریم های دست و پاگیر در زمینه های نفت، پتروشیمی، کشتیرانی، بیمه، بانک و بسیاری دیگر دست و پنجه نرم می کرد، وضعیت بسیار بهبود یافته است. برنامه ی اقدام مشترک معروف به توافق ژنو باعث شد تمام این مشکل ها برطرف شود و ایران بتواند جایگاه خود را در میان جوامع بین المللی بیابد و با اقتدار فروش نفت را ادامه دهد.
این تحلیلگر مسایل بین المللی اظهار داشت: از طرف دیگر این برنامه ی موقت باعث شد تحریم های مهلک و کشنده یی که حزب جمهوریخواه تمایل داشت علیه ایران به اجرا بگذارد از سوی دولت آمریکا متوقف شود. اگر این روند اجرا نمی شد فروش نفت ایران به صفر رسیده بود. پس در این مورد که پیشرفت هایی حاصل شده است، تردیدی وجود ندارد مگر از سوی کسانی که ناسپاس هستند و قصد دارند این وقایع را انکار کنند.
خرم شکل گیری اعتماد عمومی در جهان را یکی از دستاوردهای قابل ملاحظه ی مذاکره های گذشته دانست و گفت: این اعتماد عمومی توانسته است نسبت به سیاست خارجی، اقتصاد، صنعت، بانکداری و امثال آن ها راهگشا باشد. از این جهت در زمان حاضر جایگاه ایران نسبت به شهریورماه ۹۲ تغییرهای زیادی داشته است. ایران اکنون مورد اعتماد جامعه ی بین المللی است. این اعتماد، سرمایه یی برای ایران است تا بتواند اقتصاد و صنعت را از وضعیت هشت سال گذشته خارج کند و در مسیر رشد و توسعه گام بردارد.
وی ادامه داد: از طرف دیگر در این چارچوب، رابطه ی ایران با کشورهای عضو دایم شورای امنیت نسبت به هشت سال گذشته تغییرهای چشمگیری در جهت مثبت داشته است. اکنون وزیر امور خارجه ی کشورمان با وزرای امور خارجه ی آمریکا و انگیس مراوداتی مانند سایر کشورها دارند. این در حالی است که قبل از یکسال پیش به هیچ عنوان وزیر امور خارجه ی ایران نمی توانست این رفت و آمدها و روابط کنونی را داشته باشد.
نماینده ی پیشین ایران در ژنو تصریح کرد که از فروردین گذشته تا به امروز –که هشت ماه می گذرد- تلاش بر این است توافق جامع نوشته شود و اعتمادسازی صورت گیرد تا پس از آن روابط ایران در زمینه ی هسته یی با جهان به یک رابطه ی عادی و معمولی تبدیل شود. از این رو تاکنون پیشرفت های زیادی در این زمینه حاصل شده تا جایی که بسیاری از مسایل و نقطه نظرهای دو طرف مشخص شده است. در زمان حاضر بجای این که دو طرف با یکدیگر درگیر شوند و یک نوع جنگ سرد بین آن ها به وجود آید به خواسته های یکدیگر توجه می کنند حتی اگر در مواردی نتوانند با یکدیگر به توافق برسند.
*** نشست وین و سناریوهای پیش رو
با نزدیک شدن به سوم آذر و سررسید مدت تعیین شده، تحلیلگران سه سناریو را مطرح می کنند که پیش روی نشست وین قرار دارد. سناریوی اول از شکست گفت و گوها حکایت دارد و سناریوهای دوم و سوم نیز به ترتیب به شکل گیری توافق نهایی و تمدید گفت و گوها اشاره دارند.
الف. شکست مذاکرات
این سناریو بیشتر از جانب مخالفان داخلی و خارجی توافق میان غرب و ایران مطرح می شود که این رویکرد سابقه یی دیرینه دارد و موضوع جدیدی نیست. هر بار که نشستی به منظور کاهش اختلاف نظرها صورت می گیرد این سناریو مطرح می شود. امروز این سناریو به خاطر پیشرفت های ملموس و چشمگیر گفت و گوها تا حدودی رنگ باخته است.
خرم در این ارتباط به پژوهشگر ایرنا گفت: شکست گفت و گوها بسیار دور به نظر می رسد به این دلیل که دو طرف ۸۰ تا ۸۵ درصد از این بنا را ساخته اند. اگر این نشست در مراحل ابتدایی بود احتمال شکست می رفت اما وقتی ۸۵ درصد پیشرفت وجود دارد هیچ یک از دو طرف راضی به شکست گفت و گوها نخواهند بود. از طرفی هیچ کدام راه حلی برای رسیدن به توافق در سر ندارند. با گذشت مدتی دو طرف تصمیم خواهند گرفت تا برای حل ۱۵ درصد اختلاف باقی مانده راه حل هایی پیشنهاد کنند. ممکن است این راه حل ها انعطاف در راهکارهای قبلی یا پیشنهادهایی جدید باشند.
ب. شکل گیری توافق نهایی
سناریوی دوم شکل گیری توافق نهایی تا سوم آذر است. هرچند در عمل بیشتر تحلیلگران به دلیل وجود نقاط اختلافی میان دو طرف تحقق این سناریو را رد می کنند.
به خاطر اهمیت رسیدن به توافق نهایی تا سوم آذرماه بود که چهارشنبه ی گذشته خبرگزاری «ایتارتاس» مسکو گزارش داد که «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه ی این کشور با جان کری همتای آمریکایی خود تماسی تلفنی داشتند و در این تماس خواستار تلاش های لازم برای دستیابی به توافق هسته یی با ایران شدند. «سرگئی ریابکوف» معاون وزارت امور خارجه ی روسیه و مذاکره کننده ی ارشد هسته یی این کشور نیز به خبرگزاری «اینترفاکس» روسیه گفت که دستیابی به توافق نهایی نه تنها امکان پذیر است، بلکه یک ضرورت محسوب می شود.
ج. تمدید گفت و گوها
برخی از تحلیلگران این سناریو را محتمل تر از سایر سناریوها می دانند ضمن این که این سناریو خود به دو نوع قابل تقسیم است؛ نخست این که سندی امضا خواهد شد که از سال گذشته تاکنون چه مسایلی حل شده و چه مسایلی در این مدت باقی مانده است که باید حل و فصل شود. دوم این که سندی امضا نخواهد شد و مذاکرات با همان روند قبلی ادامه خواهد یافت.
خبرگزاری «رویترز» چهارشنبه ی گذشته (۲۱ آبان) در گزارشی احتمال تمدید گفت و گوها را زیاد دانست و نوشت که به احتمال زیاد توافق نامه یی شبیه به توافق ژنو، البته با جزییات بیشتر امضا خواهد شد. در ادامه ی این گزارش آمده بود که «نه خود توافق» بلکه «رئوس توافق نهایی» تا ۲۴ نوامبر قابل دسترس است.
خرم در ارتباط با سناریوی سوم به پژوهشگر ایرنا گفت: تمدید برای زمانی است که دو طرف به توافق نهایی رسیده باشند اما برای حل برخی از مسایل، مدتی را پیش بینی کنند. به نظر می رسد در نشست وین هیچ یک از این موضوع ها مطرح نیست به این معنی که نه دو طرف قصد شکست مذاکره ها را دارند و نه ایده یی دارند که چطور گفت و گوها را تمدید کنند. از طرفی توافق نیز نهایی نشده است پس شاید یک سناریوی چهارمی نیز بوجود آید.
وی ادامه داد که سناریوی چهارم می تواند همانند نشست «وین ۶» باشد. در وین ۶ دو طرف به این نتیجه رسیدند که طرح های آن ها برای یکدیگر راضی کننده نیست به همین دلیل هیچ قرار ملاقاتی برای نشست بعدی در نظر گرفته نشد. پس از گذشت دو ماه ایران و گروه ۱+۵ تصمیم به ادامه ی گفت و گوها گرفتند. به نظر من نشست بعدی نیز چنین شکلی خواهد داشت.
خرم در پاسخ به پرسش پژوهشگر ایرنا مبنی بر این که با فرض تمدید مذاکره ها آیا سندی تنظیم خواهد شد که چه مسایلی حل شده و چه مسایلی حل نشده باقی مانده اند گفت: این موضوع خیلی مهم نیست اگر یکی از دو طرف بر امضای سندی مبنی بر حل برخی از مسایل اصرار کند طرف دیگر نیز مشکلی با این قضیه نخواهد داشت.
اما تمدید گفت و گوها به هر نوعی که باشد نگرانی های زیادی را به همراه خواهد داشت. از این رو بیگدلی به پژوهشگر ایرنا گفت: من به هیچ عنوان با تمدید مذاکره ها موافق نیستم چرا که تمدید چیزی را تغییر نمی دهد و فقط زمان را از هر دو طرف می خرد. به نظر من در این دور از مذاکره ها که در زمان حاضر در حال برگزاری است آن صمیمت لازم و جدیت در حل مساله که در نشست های قبلی وجود داشت اینک وجود ندارد. به نظر می رسد که فضا سردتر شده است و دو طرف قصد ندارند که از موضع خود عقب بنشینند در نتیجه ممکن است که توافق تمدید شود در این صورت است که دو طرف به شدت از آن ضرر خواهند دید.
این مدرس دانشگاه ادامه داد که مقام های آمریکایی تا کنون اشتباه های زیادی مرتکب شده اند و اوباما باید چند ماه پیش به این قضیه پایان می داد و به عنوان یک برگ برنده یی در انتخابات میان دوره یی کنگره از آن بهره می گرفت. اگر در این نشست توافق نهایی حاصل نشود سرنوشت مذاکره ها به کنگره یی گره می خورد که اکثریت آن را حزب جمهوریخواه به دست گرفته است. این موضوع کار را مشکل تر خواهد کرد پس به این علت اگر گفت و گوها تمدید شود با تمدید دوره ی قبل تفاوت زیادی دارد.
بیگدلی ادامه داد: بعد از ماه ژانویه اعضای حزب جمهوریخواه به کنگره وارد می شوند و این پرونده به دست آن ها خواهد افتاد و با توجه به سوابق خشن این حزب، معلوم نیست که چه بر سر مذاکره ها خواهد آمد. به نظر من در این روزهای آخر اشتباه هاتی هم از سوی ایران و هم از سوی آمریکا-البته بیشتر از سوی آمریکا-اتفاق افتاد. من تردید دارم که مذاکره ها در طول این نشست به نتیجه نهایی برسد و باید پذیریم که گفت و گوها تمدید خواهد شد.
در مجموع، تنها یک هفته به پایان مدت تعیین شده برای رسیدن به توافق جامع زمان باقی است و مقام های ایران و گروه ۱+۵ لازم است تا پیامدهای حاصل از تمدید گفت و گوها را به درستی و با درکی عمیق مورد بررسی قرار دهند.
هرچند که تمدید گفت وگوها می تواند زمینه را برای حل سایر مسایل و رسیدن به توافق نهایی فراهم کند اما پیامدهای حاصل از آن نیز می تواند به همین میزان گفت و گوهای آتی را با مشکل مواجه کند.
*گروه پژوهش های خبری
ایرنا