تاریخ انتشار
شنبه ۲۹ مهر ۱۳۹۶ ساعت ۰۱:۵۰
کد مطلب : ۲۸۵۷۳۵
مردم بخوانند؛ منابع آب استان کهگیلویه و بویراحمد و حقابه آن
۲
مطلبی که می خوانید از سری یادداشت های مخاطبین کبنانیوز است و انتشار آن الزاما به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست. می توانید با ارسال یادداشت خود، این مطلب را تأیید یا نقد کنید.
کبنا ؛سید ابوالحسن حسینی‌نیک
استان کهگیلویه و بویراحمد با یک درصد مساحت (۱۶۲۴۹ کیلومتر مربع)، یک درصد جمعیت (۷۱۶۶۱۴ نفر) و چندین قله مرتفع کشور، تحت تاثیر آب و هوای مدیترانهای قرار دارد که از ویژگیهای بارز آن نیز رطوبت نسبتا بالا میباشد. جریانات جوی مدیترانهای از نواحی شمال و شمال غربی وارد استان شده و در ماههای سرد سال در مناطق غربی و جنوب غربی منجر به ریزش باران و در ارتفاعات مرکزی، شرقی، شمال و جنوب شرقی موجب ریزش برف میشود.[۱] از نظر اقلیمی استان را میتوان به دو ناحیه سردسیری نیمه مرطوب و گرمسیری خشک تقسیم نمود. میانگین بارندگی سالانه ۷۵۰ میلی متر گزارش شده که حجم کل نزولات جوی سالانه استان معادل حدود ۱۱ میلیارد متر مکعب و این عدد برابر با ۱۰ درصد منابع آبی کشور میباشد.
منابع عمده تامین آب در منطقه از عهد کهن تا به امروز آبهای جاری و زیر زمینی بوده و میباشد.[۲] بخش قابل ملاحظهای از منابع آب سطحی استان تبخیر یا به خارج از استان جریان پیدا میکند. این استان علیرغم میانگین بلندمدت بارندگی بالا در پنج سال اخیر، غالباً با مسایل و مشکلات کم آبی و کاهش بارشها مواجه بوده است.
اما با این حال هنوز هم یکی از پرآب ترین استانهای کشور است. دارای چند صدچشمه و چندین قنات و رودخانه دائمی - فصلی که شامل: رودخانههای زهره، خرسان، شاه بهرام، سور، تغار، بشار، خیراباد و... میباشد.
از نظر تقسیمات آب شناسی، این محدوده در سه حوزه آبریز زهره، مارون و کارون قرار دارد و از قبل این سه حوزه آبریز سدهای مهمی در دو استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد احداث و در حال احداث میباشد که عبارتند از:
سد کوثر
سد کوثر (تنگ دوک) در فاصله ۶۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. حجم کل مخزن سد کوثر ۵۸۰ میلیون متر مکعب است. آب این سد برگرفته از رودخانه خیرآباد یکی از شاخه های اصلی رودخانه زهره و از دو شاخه شاه بهرام و دهدشت تشکیل میگردد. این دو شاخه از ارتفاعات داخلی استان کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه گرفته و ضمن عبور از آبادی خیرآباد در مجاورت زیدون به رودخانه زهره ملحق و نهایتاً در حوالی هندیجان در استان خوزستان به خلیج فارس میریزد.[۳] سد کوثر، آب آشامیدنی، شرب و صنعتی حدود ۵/۲ دو میلیون و پانصد هزار نفر از مردم استانهای هرمزگان، بوشهر، خوزستان و استان کهگیلویه و بویراحمد را تامین میکند به طوری که با خط لولهای به طول ۷۶۳ کیلومتر، بخشهایی از این چند استان را که در مجموع شامل ۷ شهر بزرگ، ۱۱ شهر کوچک، ۳۶ شهرک و ۴۷ دهستان با بیش از ۱۲۰۰ روستا را تامین آب میکند. در طول مسیر خط لولۀ مذکور تأسیسات و صنایع مهم و استراتژیکی مانند جزیرۀ خارک، پالایشگاه گاز ولیعصر کنگان، پارس جنوبی و…. از این طرح بزرگ آبرسانی استفاده مینمایند. حجم ذخیره آب سد کوثر در سال۱۳۹۵؛ نزدیک به ۴۰۰ میلیون متر مکعب بود که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۳۰ میلیون متر مکعب کاهش داشته است.[۴]
سد چم شیر
طرح سد و نیروگاه ۱۷۶ مگاواتی چم شیر در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر گچساران قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چم شیر نزدیک به مرز استان بوشهر احداث خواهد شد. سد چم شیر پنجمین سد بزرگ کشور ایران خواهد بود. آب ذخیره شده سد چم شیر از رودخانه زهره میباشد.
وسعت حوضه آبریز رودخانه زهره ۱۵۴۶۰ کیلومترمربع است که ۱۰۶۰۰ کیلومترمربع آن را مناطق کوهستانی و ۴۸۶۰ کیلومترمربع آن را کوهپایه‌ها و دشت‌ها تشکیل میدهند. این رودخانه از دو شاخه اصلی فهلیان و خیرآباد تشکیل شده است. شاخه اولیه این رودخانه به نام اردکان شناخته میشود و سپس به فهلیان تغییر نام میدهد. شاخه دیگر رودخانه به نام خیرآباد (شیرین) از ارتفاعات گچساران سرچشمه گرفته و در محلی به نام حیدرکرار به رودخانه زهره متصل میگردد.
متوسط آبدهی سالانه رودخانه فهلیان در محل ایستگاه گچساران حدود ۶۴ مترمکعب در ثانیه و آبدهی رودخانه خیرآباد در محل پل خیرآباد حدود ۲۵ مترمکعب در ثانیه و آبدهی کل حوضه زهره (هندیجان) در محل ایستگاه دهملا برابر ۸۳ مترمکعب در ثانیه برآورد گردیده است. حجم کل مخزن سد ۵/۲ (دو میلیارد و پانصد میلیون) متر مکعب آب است. تامین آب مورد نیاز بخش کشاورزی منطقه جنوب به میزان ۱۱۰ هزار هکتار به طوری که با احداث این سد مخزنی، اراضی پائین دست آن مثل بندر دیلم در استان بوشهر و دشتهای جنوبی استان خوزستان (زیدون، امیدیه و هندیجان) از این طرح منتفع می‌گردند.[۵]
همچنین، با وجود اینکه شهرستان گچساران یکی از مناطق مهم نفتی کشور و در بخش عمده‌ای از سال بسیار گرم و خشک میباشد. احداث سد چم شیر علاوه بر فراهم آمدن زمینه‌های ایجاد امکانات رفاهی و تفریحی تأثیر عمده‌ای بر رشد و شکوفایی اقتصاد این منطقه هم خواهد داشت.
سد مارون
سد مارون یک سد خاکی است که بر روی رود مارون در ۱۵ کیلومتری شمال بهبهان در استان خوزستان قرار دارد. عملیات احداث سد در سال ۱۳۶۸ آغاز و در سال ۱۳۷۷ پایان یافت. آب این سد امروز برگرفته از دو رودخانه مارون و جراحی است. رود مارون از میانه خاک کهگیلویه، بهبهان و آغاجاری گذر میکند. رودخانه جراحی هم از کوه‌های راه باریک، سفید و گل گیلک در ۵۳ کیلومتری شمال غربی یاسوج واقع در دهستان دروهان بویراحمد سرچشمه گرفته و بنام رودخانه لوداب رو به سوی شمال غربی روان میشود. این رودخانه پس از پیمودن دامنه‌های شمال شرقی و شمال کوه نیل با دو آب خرکس و شور مخلوط میشود و به دهستان طیبی گرمسیر از شهرستان کهگیلویه وارد میگردد. در این دهستان نخست با رودخانه چاروساق مخلوط و بنام رودخانه مارون بسوی روستاهای کلات، تراب و تخت دراز روان میشود و پس از دور زدن دزدکوه در دامنه غربی با رودخانه قلات درهم می‌آمیزد و به سوی جنوب منحرف و به دهستان منصوری از شهرستان بهبهان وارد و سپس ضمن عبور از شمال دشت بهبهان با چندین ریزابه بزرگ و کوچک از جمله آب خروار مخلوط میگردد. پس رود جراحی حاصل تلاقی این رود و رود اعلا در محلی به نام چم هاشم است. بر این اساس، سد مارون شهرستان بهبهان، بخشهای وسیعی از زمینها و مناطق روستایی دو استان کهگیلویه و بویر احمد و خورستان را در برگرفته و به زیر آب برده است. این سد آب مورد نیاز کشاورزی و نیروی برق آبی را تأمین میکند. به هر حال درست است که این سد در شهرستان بهبهان استان خوزستان واقع شده اما همانگونه که در مطالب فوق اشاره شد، مقدار قابل توجهی از آب سد مارون، از کوهها و ارتفاعات استان کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه میگیرد.[۶]
سد تنگ سرخ
سد تنگ سرخ که عملیات آن بهمن سال ۱۳۹۰ آغاز شد در حومه شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده است. این سد از نوع خاکی با هسته رسی و به ارتفاع حدود ۸۰ متر از بستر سنگی پیش بینی شده و با هدف ذخیرهسازی آب رودخانه بشار و همچنین تامین آب شرب و کشاورزی در بویراحمد علیاء تا سرحدات دنا و دروهان میباشد. این سد قرار بود با ۱۵۰ میلیون متر مکعب ذخیره آبی ساخته شود که بنا به دلایلی به ۱۰ میلیون متر مکعب تنزل پیدا کرد.[۷]
منتقدان بر این باورند این سد از یک طرف معارضین محلی دارد و بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و نهایتا موجب وقوع فاجعه اقلیمی و انسانی میشود. از طرف دیگر مهاجرت بیرویه و به دنبال آن افزایش جمعیت و تقاضای آب، مرکز استان را در آینده نزدیک با بحران کم آبی و یک فاجعه مواجهه خواهند کرد.[۸]
منتقدان بر این باورند این سد از یک طرف معارضین محلی دارد و بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و نهایتا موجب وقوع فاجعه اقلیمی و انسانی میشود. از طرف دیگر مهاجرت بیرویه و به دنبال آن افزایش جمعیت و تقاضای آب، مرکز استان را در آینده نزدیک با بحران کم آبی و یک فاجعه مواجهه خواهند کرد.[۹]
به هر حال لازم و ضروری است که مسئولین اجرایی استان دست به تصمیمی بزرگ و کارشناسی شده بزنند. یا باید جلوی مهاجرت بیرویه به دو شهرستان خوش آب و هوای یاسوج و دنا را بگیرند. یکی از بهترین راهکارها این است که نهادها و سازمانهای آبی استان براساس ظرفیت آب (به خصوص در یاسوج و حومه آن) سقف میزان مشترکین را مشخص و تراکم کمتر فروخته شود. یا در غیر اینصورت با در نظر گرفتن ملاحظات زیستمحیطی و همچنین حل و فصل معارضین محلی سد تنگ سرخ، در ساخت آن هر چه سریعتر بکوشند. زیرا به دلیل نبود زیر ساخت آبی، مسئولین و مردم استان در آینده نزدیک حتما کاسه چه کنم چه کنم به دست خواهند گرفت.
به هر حال تا الان با نگاه هرچه بادا باد تصمیمسازی و تصمیمگیری شد. اما از این به بعد با چنین نگاهی نه فقط یک شهر بلکه یک روستا را هم نمیتوان مدیریت آب کرد. قطعا اگر مسئولین به دنبال راهکارهای اساسی نباشند؛ بحران زیست محیطی و آب به طور همزمان جمعیت انسانی و غیرانسانی استان به خصوص شهرستان یاسوج و حومه‌اش را در آینده نزدیک تعدیل خواهد کرد. چون ظرفیت منابع آبی شهر یاسوج و حومه آن، نهایتاً برای ۵۰ تا ۸۰ هزار نفر میباشد.
سد شاه قاسم
سد شاه قاسم در پنج کیلومتری شهر یاسوج قرار دارد. این سد از نوع خاکی است و سرریز آن از نوع نیلوفری است. حجم مخزن سد ۱۰ میلیون مترمکعب است. منابع آب این سد برای آبیاری ۱۲۰۰ هکتار زمینهای پایین دست پیشبینی شده بود. در یک دهه گذشته کاهش بارندگی باعث خشک شدن و کاهش محسوس منابع آب چشمهها، رودخانهها و چاههای آب زیرزمینی استان شده به گونهای که حجم آب سد شاه قاسم یاسوج یه یک میلیون متر مکعب کاهش یافته است. در واقع به نظر کارشناسان چون حجم آبی ذخیره شده فعلی سد شاه قاسم کمتر از یک میلیون متر مکعب است، نمیتوان آن را به عنوان یک سد قلمداد کرد.[۱۰] نمودار زیر وسعت حوزه سدها در استان را نشان میدهد.
پس حوزههای آبخیز استان به شرح زیر می باشد:
۱) حوزه آبخیز سد مارون با ۳۸۴۰ کیلومتر مربع معادل ۵/۲۳ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۲) حوزه آبخیز سد کوثر ۲۴۲۹ کیلومتر مربع معادل ۱۵ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۳) حوزه آبخیز سد کارون ۴۲۶۵ کیلومتر مربع معادل ۲۶ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۴) حوزه آبخیز سد چم شیر (در دست ساخت) ۱۹۰۰کیلو متر مربع معادل ۷/۱۱ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۵) حوزه آبریز شهری با ۴/۵ درصد و حوزه های آبخیز داخلی با ۱/۲۳ درصد وسعت استان را تشکیل میدهند.[۱۱]
ملاحظات:
۱. ذخایر آبی سدهای استان فقط برگرفته از حوضچه های استان نیست. چون استان در بعضی از رودخانه ها سرشاخه و در بعضی دیگر درتنه رودها قرار گرفته است. یا به فرض حتی اگر استان فاقد رودخانه باشد، باز مقدار بارش سالیانه هر شهرستان در وسعت آن منطقه ضرب میشود به گونهای که حقابه آنها از سدهای موجود مشخص خواهد شد.
۲٫بر اساس اسناد بالا دستی کشور به خصوص جایگاه آب در سند ششم توسعه، لازم و ضروری است حقابه (سهم نه مالکیت) بخش کشاورزی مردم شهرستان گچساران از مناطق باباکلان تا بیبی حکیمه از پایین دست و سه دشت امام زاده جعفر، ماهور باشت و خان احمد از بالا دست سد "چم شیر" و همچنین حقابه بخش کشاورزی منطقه کهگیلویه بزرگ به خصوص شهرستان بهمئی از سد "مارون و کوثر" که از کم آبی رنج میبرند، مشخص و به آنها اختصاص داده شود. متاسفانه حقابه مردم منطقه ( به خصوص بهمئی) از سد مارون تاکنون مغفول مانده است. این در حالی است که اگر حقابه مردم کهگیلویه بزرگ را از زمان بهرهبرداری سد مارون ( ۱۳۷۷ ) به آنها اختصاص میدادند، ای چه بسا پدیده مهاجرت به سمت مرکز استان با چنین شدت و وسعتی اتفاق نمیافتاد.
۳٫در حال حاضر تلفات شبکه های آب کشور حدود ۲۴ درصد است که تنها ۱۳ درصد آن هدر رفت فنی است و بقیه مربوط به قدیمی بودن کنتورهای آب، انشعابهای غیر مجاز است. در حالی که کاهش هر ۱ درصد تلفات آب، حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان هزینه دارد.[۱۲] بر این اساس، ۳۰ درصد از شبکه آب استان فرسوده و نیاز به اصلاح و بازسازی دارد.[۱۳] پس لازم و ضروری است که مسئولین استان همانند سایر استانها زیر ساخت آبی استان را با توجه به تنش آبی موجود کشور مدرن و به روز کرد. شواهد نشان میدهد همیشه بجای برخورد پیشگیرانه و برنامهریزی قبلی با کم آبی، اقدام به واکنشهای مقطعی میکنیم و مهمترین عملی که منتظر آن هستیم این است که باید انتظار باران بکشیم و چنین دیدگاهی یک اشتباه محض و به نوعی خودزنی مدیریتی است.
۴٫متاسفانه یکی از مهمترین مشکلات مردم استان را صرفا نمیتوان کم آبی دانست بلکه نبود روحیه تعاون و فرهنگ صحیح مصرف آب یا به نوعی مشکلات فرهنگی برگرفته از مسائل قومی، عشیرهای و سیاسی است. به عنوان مثال، سال ۱۳۹۵ در استان ۵۵۲۰ انشعاب غیر مجاز که مصرف آب آنها حدود ۴ تا ۷ برابر انشعابهای مجاز است در استان جمع آوری که این رقم در مقایسه با سایر استانها آمار بسیار بالای است.[۱۴] همچنین دولت نزدیک به ۱ میلیارد تومان هزینه پمپ رودخانه بریم (چم بلبل باشت) برای آب رسانی به مزارع و باغات روستاههای اطراف آن کرده اما بنا به مسائل مذکور در بیشتر مواقع خاموش و راندمان مناسبی ندارد و هر کسی ساز خود را کوک و مینوازد. این در حالی است که توانایی این پمپ نه فقط چند روستا بلکه یک شهر چند هزار نفری را هم میتواند تامین آب کند. پس برای رفع چنین مشکلی در وهله اول، آموزش مردم و بعد از آن جسارت و قاطعیت مدیران را میطلبد.
۵٫مسئولین، چه از نوع لشکری و چه کشوری، به خصوص استاندار، فرمانداران، شهرداران، مدیران نهادهای آبی، مجمع نمایندگان استان و... باید نیمی از تمرکز خود را نسبت به سالهای قبل بر روی حل مسئله خشسکالی و مدیریت آب استان (بازیافت فاضلاب شهری با تکنولوژی روز) قرار دهند. زیرا استان به خصوص شهر یاسوج در اوج بحران کم آبی قرار گرفته و برای رفع چنین بحرانی خیلی هم دیر شده است.
۶٫مطالعه راهبردی حقوق آب، طرح جامع و مدون مهار روان آبهای سرگردان، طرح اصلاح الگوی مصرف، راهاندازی سازمانهای مردم نهاد، تشکیل کمیته تخصصی قضایی حفاظت از منابع آب، مشخص کردن سقف مشترکین و فروش تراکم (۱۵۲ هزار مشترک آب و ۴۵ هزار مشترک فاضلاب در حال حاضر در استان وجود دارد)[۱۵]، جلوگیری از چاههای غیر مجاز حتی در شرایط بحرانی مجاز، برنامههای پیشگیرانه به جای برخورد و... در زمینه مدیریت منابع آب بسیار مهم است. چون فرصتهای سرزمینی ما کمتر از تهدیدات آن است.
منابع:
[۱] . اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۲] . چیت چیان وزیر وقت وزارت نیرو.
[۳] . مهندس علی لدنی، مدیر کل آب و فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۴] . همان،
[۵] . مهندس علی لدنی مدیر کل آب و فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۶] . https:// www tasnim news. Com.
[۷]. https:// www tasnim news. Com.
[۸]. https:// www tasnim news. Com.
[۹] . سایت خبری و تحلیلی شیراز ۱۴۰۰٫
[۱۰] . http://fa.wikipedia.org.
[۱۱] . http://fa.wikipedia.org.
[۱۲] . وب سایت رسمی سد کوثر گچساران.
[۱۳] . شرکت مهندسی منابع آب ایران.
[۱۴] . Water Company,2012 .
[۱۵] . Jehad Keshavarzi(2011).kohgiluyed and Boyer Ahmad,Report of water.
استان کهگیلویه و بویراحمد با یک درصد مساحت (۱۶۲۴۹ کیلومتر مربع)، یک درصد جمعیت (۷۱۶۶۱۴ نفر) و چندین قله مرتفع کشور، تحت تاثیر آب و هوای مدیترانهای قرار دارد که از ویژگیهای بارز آن نیز رطوبت نسبتا بالا میباشد. جریانات جوی مدیترانهای از نواحی شمال و شمال غربی وارد استان شده و در ماههای سرد سال در مناطق غربی و جنوب غربی منجر به ریزش باران و در ارتفاعات مرکزی، شرقی، شمال و جنوب شرقی موجب ریزش برف میشود.[۱] از نظر اقلیمی استان را میتوان به دو ناحیه سردسیری نیمه مرطوب و گرمسیری خشک تقسیم نمود. میانگین بارندگی سالانه ۷۵۰ میلی متر گزارش شده که حجم کل نزولات جوی سالانه استان معادل حدود ۱۱ میلیارد متر مکعب و این عدد برابر با ۱۰ درصد منابع آبی کشور میباشد.
منابع عمده تامین آب در منطقه از عهد کهن تا به امروز آبهای جاری و زیر زمینی بوده و میباشد.[۲] بخش قابل ملاحظهای از منابع آب سطحی استان تبخیر یا به خارج از استان جریان پیدا میکند. این استان علیرغم میانگین بلندمدت بارندگی بالا در پنج سال اخیر، غالباً با مسایل و مشکلات کم آبی و کاهش بارشها مواجه بوده است.
اما با این حال هنوز هم یکی از پرآب ترین استانهای کشور است. دارای چند صدچشمه و چندین قنات و رودخانه دائمی - فصلی که شامل: رودخانههای زهره، خرسان، شاه بهرام، سور، تغار، بشار، خیراباد و... میباشد.
از نظر تقسیمات آب شناسی، این محدوده در سه حوزه آبریز زهره، مارون و کارون قرار دارد و از قبل این سه حوزه آبریز سدهای مهمی در دو استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد احداث و در حال احداث میباشد که عبارتند از:
سد کوثر
سد کوثر (تنگ دوک) در فاصله ۶۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. حجم کل مخزن سد کوثر ۵۸۰ میلیون متر مکعب است. آب این سد برگرفته از رودخانه خیرآباد یکی از شاخه های اصلی رودخانه زهره و از دو شاخه شاه بهرام و دهدشت تشکیل میگردد. این دو شاخه از ارتفاعات داخلی استان کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه گرفته و ضمن عبور از آبادی خیرآباد در مجاورت زیدون به رودخانه زهره ملحق و نهایتاً در حوالی هندیجان در استان خوزستان به خلیج فارس میریزد.[۳] سد کوثر، آب آشامیدنی، شرب و صنعتی حدود ۵/۲ دو میلیون و پانصد هزار نفر از مردم استانهای هرمزگان، بوشهر، خوزستان و استان کهگیلویه و بویراحمد را تامین میکند به طوری که با خط لولهای به طول ۷۶۳ کیلومتر، بخشهایی از این چند استان را که در مجموع شامل ۷ شهر بزرگ، ۱۱ شهر کوچک، ۳۶ شهرک و ۴۷ دهستان با بیش از ۱۲۰۰ روستا را تامین آب میکند. در طول مسیر خط لولۀ مذکور تأسیسات و صنایع مهم و استراتژیکی مانند جزیرۀ خارک، پالایشگاه گاز ولیعصر کنگان، پارس جنوبی و…. از این طرح بزرگ آبرسانی استفاده مینمایند. حجم ذخیره آب سد کوثر در سال۱۳۹۵؛ نزدیک به ۴۰۰ میلیون متر مکعب بود که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۳۰ میلیون متر مکعب کاهش داشته است.[۴]
سد چم شیر
طرح سد و نیروگاه ۱۷۶ مگاواتی چم شیر در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر گچساران قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چم شیر نزدیک به مرز استان بوشهر احداث خواهد شد. سد چم شیر پنجمین سد بزرگ کشور ایران خواهد بود. آب ذخیره شده سد چم شیر از رودخانه زهره میباشد.
وسعت حوضه آبریز رودخانه زهره ۱۵۴۶۰ کیلومترمربع است که ۱۰۶۰۰ کیلومترمربع آن را مناطق کوهستانی و ۴۸۶۰ کیلومترمربع آن را کوهپایه‌ها و دشت‌ها تشکیل میدهند. این رودخانه از دو شاخه اصلی فهلیان و خیرآباد تشکیل شده است. شاخه اولیه این رودخانه به نام اردکان شناخته میشود و سپس به فهلیان تغییر نام میدهد. شاخه دیگر رودخانه به نام خیرآباد (شیرین) از ارتفاعات گچساران سرچشمه گرفته و در محلی به نام حیدرکرار به رودخانه زهره متصل میگردد.
متوسط آبدهی سالانه رودخانه فهلیان در محل ایستگاه گچساران حدود ۶۴ مترمکعب در ثانیه و آبدهی رودخانه خیرآباد در محل پل خیرآباد حدود ۲۵ مترمکعب در ثانیه و آبدهی کل حوضه زهره (هندیجان) در محل ایستگاه دهملا برابر ۸۳ مترمکعب در ثانیه برآورد گردیده است. حجم کل مخزن سد ۵/۲ (دو میلیارد و پانصد میلیون) متر مکعب آب است. تامین آب مورد نیاز بخش کشاورزی منطقه جنوب به میزان ۱۱۰ هزار هکتار به طوری که با احداث این سد مخزنی، اراضی پائین دست آن مثل بندر دیلم در استان بوشهر و دشتهای جنوبی استان خوزستان (زیدون، امیدیه و هندیجان) از این طرح منتفع می‌گردند.[۵]
همچنین، با وجود اینکه شهرستان گچساران یکی از مناطق مهم نفتی کشور و در بخش عمده‌ای از سال بسیار گرم و خشک میباشد. احداث سد چم شیر علاوه بر فراهم آمدن زمینه‌های ایجاد امکانات رفاهی و تفریحی تأثیر عمده‌ای بر رشد و شکوفایی اقتصاد این منطقه هم خواهد داشت.
سد مارون
سد مارون یک سد خاکی است که بر روی رود مارون در ۱۵ کیلومتری شمال بهبهان در استان خوزستان قرار دارد. عملیات احداث سد در سال ۱۳۶۸ آغاز و در سال ۱۳۷۷ پایان یافت. آب این سد امروز برگرفته از دو رودخانه مارون و جراحی است. رود مارون از میانه خاک کهگیلویه، بهبهان و آغاجاری گذر میکند. رودخانه جراحی هم از کوه‌های راه باریک، سفید و گل گیلک در ۵۳ کیلومتری شمال غربی یاسوج واقع در دهستان دروهان بویراحمد سرچشمه گرفته و بنام رودخانه لوداب رو به سوی شمال غربی روان میشود. این رودخانه پس از پیمودن دامنه‌های شمال شرقی و شمال کوه نیل با دو آب خرکس و شور مخلوط میشود و به دهستان طیبی گرمسیر از شهرستان کهگیلویه وارد میگردد. در این دهستان نخست با رودخانه چاروساق مخلوط و بنام رودخانه مارون بسوی روستاهای کلات، تراب و تخت دراز روان میشود و پس از دور زدن دزدکوه در دامنه غربی با رودخانه قلات درهم می‌آمیزد و به سوی جنوب منحرف و به دهستان منصوری از شهرستان بهبهان وارد و سپس ضمن عبور از شمال دشت بهبهان با چندین ریزابه بزرگ و کوچک از جمله آب خروار مخلوط میگردد. پس رود جراحی حاصل تلاقی این رود و رود اعلا در محلی به نام چم هاشم است. بر این اساس، سد مارون شهرستان بهبهان، بخشهای وسیعی از زمینها و مناطق روستایی دو استان کهگیلویه و بویر احمد و خورستان را در برگرفته و به زیر آب برده است. این سد آب مورد نیاز کشاورزی و نیروی برق آبی را تأمین میکند. به هر حال درست است که این سد در شهرستان بهبهان استان خوزستان واقع شده اما همانگونه که در مطالب فوق اشاره شد، مقدار قابل توجهی از آب سد مارون، از کوهها و ارتفاعات استان کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه میگیرد.[۶]
سد تنگ سرخ
سد تنگ سرخ که عملیات آن بهمن سال ۱۳۹۰ آغاز شد در حومه شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده است. این سد از نوع خاکی با هسته رسی و به ارتفاع حدود ۸۰ متر از بستر سنگی پیش بینی شده و با هدف ذخیرهسازی آب رودخانه بشار و همچنین تامین آب شرب و کشاورزی در بویراحمد علیاء تا سرحدات دنا و دروهان میباشد. این سد قرار بود با ۱۵۰ میلیون متر مکعب ذخیره آبی ساخته شود که بنا به دلایلی به ۱۰ میلیون متر مکعب تنزل پیدا کرد.[۷]
منتقدان بر این باورند این سد از یک طرف معارضین محلی دارد و بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و نهایتا موجب وقوع فاجعه اقلیمی و انسانی میشود. از طرف دیگر مهاجرت بیرویه و به دنبال آن افزایش جمعیت و تقاضای آب، مرکز استان را در آینده نزدیک با بحران کم آبی و یک فاجعه مواجهه خواهند کرد.[۸]
منتقدان بر این باورند این سد از یک طرف معارضین محلی دارد و بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و نهایتا موجب وقوع فاجعه اقلیمی و انسانی میشود. از طرف دیگر مهاجرت بیرویه و به دنبال آن افزایش جمعیت و تقاضای آب، مرکز استان را در آینده نزدیک با بحران کم آبی و یک فاجعه مواجهه خواهند کرد.[۹]
به هر حال لازم و ضروری است که مسئولین اجرایی استان دست به تصمیمی بزرگ و کارشناسی شده بزنند. یا باید جلوی مهاجرت بیرویه به دو شهرستان خوش آب و هوای یاسوج و دنا را بگیرند. یکی از بهترین راهکارها این است که نهادها و سازمانهای آبی استان براساس ظرفیت آب (به خصوص در یاسوج و حومه آن) سقف میزان مشترکین را مشخص و تراکم کمتر فروخته شود. یا در غیر اینصورت با در نظر گرفتن ملاحظات زیستمحیطی و همچنین حل و فصل معارضین محلی سد تنگ سرخ، در ساخت آن هر چه سریعتر بکوشند. زیرا به دلیل نبود زیر ساخت آبی، مسئولین و مردم استان در آینده نزدیک حتما کاسه چه کنم چه کنم به دست خواهند گرفت.
به هر حال تا الان با نگاه هرچه بادا باد تصمیمسازی و تصمیمگیری شد. اما از این به بعد با چنین نگاهی نه فقط یک شهر بلکه یک روستا را هم نمیتوان مدیریت آب کرد. قطعا اگر مسئولین به دنبال راهکارهای اساسی نباشند؛ بحران زیست محیطی و آب به طور همزمان جمعیت انسانی و غیرانسانی استان به خصوص شهرستان یاسوج و حومه‌اش را در آینده نزدیک تعدیل خواهد کرد. چون ظرفیت منابع آبی شهر یاسوج و حومه آن، نهایتاً برای ۵۰ تا ۸۰ هزار نفر میباشد.
سد شاه قاسم
سد شاه قاسم در پنج کیلومتری شهر یاسوج قرار دارد. این سد از نوع خاکی است و سرریز آن از نوع نیلوفری است. حجم مخزن سد ۱۰ میلیون مترمکعب است. منابع آب این سد برای آبیاری ۱۲۰۰ هکتار زمینهای پایین دست پیشبینی شده بود. در یک دهه گذشته کاهش بارندگی باعث خشک شدن و کاهش محسوس منابع آب چشمهها، رودخانهها و چاههای آب زیرزمینی استان شده به گونهای که حجم آب سد شاه قاسم یاسوج یه یک میلیون متر مکعب کاهش یافته است. در واقع به نظر کارشناسان چون حجم آبی ذخیره شده فعلی سد شاه قاسم کمتر از یک میلیون متر مکعب است، نمیتوان آن را به عنوان یک سد قلمداد کرد.[۱۰] نمودار زیر وسعت حوزه سدها در استان را نشان میدهد.
پس حوزههای آبخیز استان به شرح زیر می باشد:
۱) حوزه آبخیز سد مارون با ۳۸۴۰ کیلومتر مربع معادل ۵/۲۳ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۲) حوزه آبخیز سد کوثر ۲۴۲۹ کیلومتر مربع معادل ۱۵ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۳) حوزه آبخیز سد کارون ۴۲۶۵ کیلومتر مربع معادل ۲۶ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۴) حوزه آبخیز سد چم شیر (در دست ساخت) ۱۹۰۰کیلو متر مربع معادل ۷/۱۱ درصد وسعت حوزه های آبخیز استان
۵) حوزه آبریز شهری با ۴/۵ درصد و حوزه های آبخیز داخلی با ۱/۲۳ درصد وسعت استان را تشکیل میدهند.[۱۱]
ملاحظات:
۱. ذخایر آبی سدهای استان فقط برگرفته از حوضچه های استان نیست. چون استان در بعضی از رودخانه ها سرشاخه و در بعضی دیگر درتنه رودها قرار گرفته است. یا به فرض حتی اگر استان فاقد رودخانه باشد، باز مقدار بارش سالیانه هر شهرستان در وسعت آن منطقه ضرب میشود به گونهای که حقابه آنها از سدهای موجود مشخص خواهد شد.
۲٫بر اساس اسناد بالا دستی کشور به خصوص جایگاه آب در سند ششم توسعه، لازم و ضروری است حقابه (سهم نه مالکیت) بخش کشاورزی مردم شهرستان گچساران از مناطق باباکلان تا بیبی حکیمه از پایین دست و سه دشت امام زاده جعفر، ماهور باشت و خان احمد از بالا دست سد "چم شیر" و همچنین حقابه بخش کشاورزی منطقه کهگیلویه بزرگ به خصوص شهرستان بهمئی از سد "مارون و کوثر" که از کم آبی رنج میبرند، مشخص و به آنها اختصاص داده شود. متاسفانه حقابه مردم منطقه ( به خصوص بهمئی) از سد مارون تاکنون مغفول مانده است. این در حالی است که اگر حقابه مردم کهگیلویه بزرگ را از زمان بهرهبرداری سد مارون ( ۱۳۷۷ ) به آنها اختصاص میدادند، ای چه بسا پدیده مهاجرت به سمت مرکز استان با چنین شدت و وسعتی اتفاق نمیافتاد.
۳٫در حال حاضر تلفات شبکه های آب کشور حدود ۲۴ درصد است که تنها ۱۳ درصد آن هدر رفت فنی است و بقیه مربوط به قدیمی بودن کنتورهای آب، انشعابهای غیر مجاز است. در حالی که کاهش هر ۱ درصد تلفات آب، حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان هزینه دارد.[۱۲] بر این اساس، ۳۰ درصد از شبکه آب استان فرسوده و نیاز به اصلاح و بازسازی دارد.[۱۳] پس لازم و ضروری است که مسئولین استان همانند سایر استانها زیر ساخت آبی استان را با توجه به تنش آبی موجود کشور مدرن و به روز کرد. شواهد نشان میدهد همیشه بجای برخورد پیشگیرانه و برنامهریزی قبلی با کم آبی، اقدام به واکنشهای مقطعی میکنیم و مهمترین عملی که منتظر آن هستیم این است که باید انتظار باران بکشیم و چنین دیدگاهی یک اشتباه محض و به نوعی خودزنی مدیریتی است.
۴٫متاسفانه یکی از مهمترین مشکلات مردم استان را صرفا نمیتوان کم آبی دانست بلکه نبود روحیه تعاون و فرهنگ صحیح مصرف آب یا به نوعی مشکلات فرهنگی برگرفته از مسائل قومی، عشیرهای و سیاسی است. به عنوان مثال، سال ۱۳۹۵ در استان ۵۵۲۰ انشعاب غیر مجاز که مصرف آب آنها حدود ۴ تا ۷ برابر انشعابهای مجاز است در استان جمع آوری که این رقم در مقایسه با سایر استانها آمار بسیار بالای است.[۱۴] همچنین دولت نزدیک به ۱ میلیارد تومان هزینه پمپ رودخانه بریم (چم بلبل باشت) برای آب رسانی به مزارع و باغات روستاههای اطراف آن کرده اما بنا به مسائل مذکور در بیشتر مواقع خاموش و راندمان مناسبی ندارد و هر کسی ساز خود را کوک و مینوازد. این در حالی است که توانایی این پمپ نه فقط چند روستا بلکه یک شهر چند هزار نفری را هم میتواند تامین آب کند. پس برای رفع چنین مشکلی در وهله اول، آموزش مردم و بعد از آن جسارت و قاطعیت مدیران را میطلبد.
۵٫مسئولین، چه از نوع لشکری و چه کشوری، به خصوص استاندار، فرمانداران، شهرداران، مدیران نهادهای آبی، مجمع نمایندگان استان و... باید نیمی از تمرکز خود را نسبت به سالهای قبل بر روی حل مسئله خشسکالی و مدیریت آب استان (بازیافت فاضلاب شهری با تکنولوژی روز) قرار دهند. زیرا استان به خصوص شهر یاسوج در اوج بحران کم آبی قرار گرفته و برای رفع چنین بحرانی خیلی هم دیر شده است.
۶٫مطالعه راهبردی حقوق آب، طرح جامع و مدون مهار روان آبهای سرگردان، طرح اصلاح الگوی مصرف، راهاندازی سازمانهای مردم نهاد، تشکیل کمیته تخصصی قضایی حفاظت از منابع آب، مشخص کردن سقف مشترکین و فروش تراکم (۱۵۲ هزار مشترک آب و ۴۵ هزار مشترک فاضلاب در حال حاضر در استان وجود دارد)[۱۵]، جلوگیری از چاههای غیر مجاز حتی در شرایط بحرانی مجاز، برنامههای پیشگیرانه به جای برخورد و... در زمینه مدیریت منابع آب بسیار مهم است. چون فرصتهای سرزمینی ما کمتر از تهدیدات آن است.
منابع:
[۱] . اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۲] . چیت چیان وزیر وقت وزارت نیرو.
[۳] . مهندس علی لدنی، مدیر کل آب و فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۴] . همان،
[۵] . مهندس علی لدنی مدیر کل آب و فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد.
[۶] . https:// www tasnim news. Com.
[۷]. https:// www tasnim news. Com.
[۸]. https:// www tasnim news. Com.
[۹] . سایت خبری و تحلیلی شیراز ۱۴۰۰٫
[۱۰] . http://fa.wikipedia.org.
[۱۱] . http://fa.wikipedia.org.
[۱۲] . وب سایت رسمی سد کوثر گچساران.
[۱۳] . شرکت مهندسی منابع آب ایران.
[۱۴] . Water Company,2012 .
[۱۵] . Jehad Keshavarzi(2011).kohgiluyed and Boyer Ahmad,Report of water.
