تحلیلی بر نقش اقتصاد در فرآیند توسعه ایران

کبنا ؛سید چمران موسوی
بررسی فرآیند توسعه در ایران ابعاد گوناگونی دارد که بحث در همه وجوه آن در یک مقاله کوتاه امکان‌پذیر نمی‌باشد به‌علاوه بحث درباره توسعه، به مفهوم رشد همه‌جانبه جامعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره، نمی‌تواند بدون بهره‌گیری از یک نگاه کلان نگر به سرمنزل مقصود برسد و بنابراین در این یادداشت سعی می‌شود ضمن اشاره به ابعاد مختلف موضوع و ارائه تحلیلی کوتاه از عوامل مؤثر بر توسعه اقتصادی، برای راه‌یابی به راه‌حل‌های مناسب پیشنهادهایی مطرح گردد. اگر بخواهیم عوامل مؤثر بر توسعه کشور را در بستری تاریخی موردبررسی قرار دهیم، بهتر است به قرون ۱۱ و ۱۲ میلادی برگردیم و چگونگی استقرار آرای ارسطویی در غرب را تحلیل کنیم که در مقابله با آرای افلاطونی راه شناخت عقلانی در جامعه غرب را گشود و زمینه رشد خرد علمی را پایه‌ریزی کرد، درحالی‌که در ایران همزمان با آن تحول بزرگ، گروهی – شاید مسلط – تفکر خردگرا را گمراهی می‌شمردند. آغاز تفکر خردگرا در غرب و مقاومت در مقابل آن در ایران، هر دو، بر سیستم‌های آموزشی اثر گذاشت و طی چند قرن، آثار متفاوتی را به وجود آورد. حرکت فوق، غرب را برای انقلاب صنعتی و رنسانس آماده کرد، درحالی‌که در ایران مقاومت‌ها و تعارض‌ها هم چنان ادامه داشت؛ به‌عبارت‌دیگر در غرب، اندیشه خردورز محوریت گرفت و در ایران، ستیز مابین منادیان تجدد و مخالفین آن، گه به نفع یکی و گه به نفع دیگری ادامه یافت و هرچند جرقه‌های خردگرایی در ایران چون دوران شاه‌عباس اول و انقلاب مشروطیت و… ظاهر شد ولی هیچ‌گاه به یک فرآیند پایدار تبدیل نگردید؛ بنابراین این موضوع یکی از محورهایی است که باید درباره آن تحقیق و با ایجاد فضایی باز و غیرسیاسی، اجازه داده شود که محققان، خصوصیات محیطی و محاطی جامعه ایران را بازشناسی و راه‌حل‌های لازم را از آن استخراج کنند. اگر امر توسعه را در قرون بعدی موردبازنگری قرار دهیم، شاید یادآوری دوران شاه‌عباس اول از اهمیت کافی برخوردار باشد که در آن دوران جامعه ایران از وجوه مختلف، به‌خصوص اقتصادی، رشد متناسب یافت به ترتیبی که گفته‌شده است رفاه مردم برخی از روستاهای اطراف جاده ترانزیت کالا در ایران بهتر از رفاه روستاییان اطراف پاریس بوده است. معنی این مقایسه آن است که شاه‌عباس اول با سازمان‌دهی شرایطی خاص که قطعاً با امکانات داخلی و خارجی آن زمان هم آهنگ بوده، جریانی از توسعه را شکل داد که محصولی استثنایی در تاریخ آن زمان به وجود آورد و حتی در برخی وجوه، ایران را با غرب قابل‌مقایسه کرد ولی در بستر تاریخ جرقه‌ای بود که استمرار نداشت. هم‌زمان با دوره شاه‌عباس، تحولات شگرفی در غرب پدیدار شد که ایران با تمدن چند هزارساله از آن عقب ماند. دو جریان تحول ساز در غرب را می‌توان نام برد، ازیک‌طرف انقلاب صنعتی در غرب به وجود آمد که ثمره خردورزی قرون گذشته آن دیار بود و دیگری فرآیند رنسانس به مفهوم نوسازی مذهب بود که تحولی جدی در بستر فرهنگی جامعه غرب به وجود آورد و زمینه‌ای مناسب برای گسترش دموکراسی گردید. پرتستانیزم ازیک‌طرف به فردگرایی رشد یافته در غرب عینیت فرهنگی بخشید و به افراد اجازه داد که به‌صورت مستقیم باخدای خود ارتباط برقرار کنند و از طرف دیگر قیود دست‌وپا گیر را تسهیل کرد تا جامعه بتواند در دنیای مدرن و ماشینی زیست بهتری داشته باشد؛ اما در ایران به‌جای عوامل کمک‌کننده، عوامل اخلال آور، روند آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای توسعه را مختل کرد و شاید به همین دلیل بود که حرکت شاه‌عباس اول نتوانست تداوم داشته باشد. در آن دوران به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی کشور، دول غربی که درنتیجه انقلاب صنعتی به مواد اولیه ازیک‌طرف و بازار برای فروش کالا از طرف دیگر نیازمند بودند، به خاور نزدیک و دور روی آوردند و هندوستان در این میان نقش مهمی‌ پیدا کرد به ترتیبی که دول اروپایی علاقه‌مند به دسترسی آسان به بازارهای هندوستان شدند. هم‌زمان روسیه نیز به دنبال دسترسی به هندوستان و البته دسترسی به آب‌های گرم اقیانوس‌ها، به ایران فشار وارد می‌کرد تا امکان این‌گونه دسترسی‌ها را پیدا نماید و دول غربی برای مقابله با آن از فضای ایران استفاده می‌کردند؛ به‌عبارت‌دیگر ایران فضای مقابله غرب با روسیه تزاری شد و از هرگونه امکان تحول در امر توسعه بازماند. اگر سیاستمداران ایران می‌توانستند از شرایط فراهم آمده به‌عنوان یک مزیت استفاده کنند، ایران امروز، شکل دیگری داشت ولی متأسفانه بسیاری از سیاستمداران آن دوران در دامنه کشمکش دو طرف گرفتار آمدند و به‌جای تفکر برای فراهم آوردن یک ساختار قابل‌اتکا باهدف توسعه، هرروز با یکی از این دو طرف، در حال درگیری و یا سازش بودند. در قرن بیستم شرایط برای ایران بدتر شد زیرا با شکل‌گیری ایدئولوژی کمونیزم و تأسیس اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۱۷، تفکر چپ و نفوذ شدید آن در لایه‌های روشنفکری جامعه ایران، تعارض فکری را نیز به تعارض سرزمینی بر سر منافع اضافه کرد و این کشور را به بستری پر مناقشه از درون و بیرون تبدیل کرد؛ به‌عبارت‌دیگر، ایران که به دلیل تعارض بین منافع دیگران، به‌خصوص انگلستان ازیک‌طرف و روسیه از طرف دیگر به فضایی پرتنش تبدیل‌شده بود، درگیر منازعات ایدئولوژی چپ و راست درباره توسعه گردید و عملاً راه‌های تحول آن مسدود شد آن‌چنان‌که باوجود از بین رفتن اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۹۱، هنوز جامعه روشنفکری ایران درگیر مباحث چپ و راست در امر توسعه می‌باشد. هم‌زمان با این مسائل، کشف نفت در ایران در اوایل قرن بیستم فراهم کننده زمینه‌ای جدید برای درگیری بر سر این کشور شد زیرا چرخ صنعت غرب بسیار به نفت به‌عنوان انرژی مورد نیاز برای صنعتی شدن وابسته بود و بنابراین حضور پررنگ‌تر کشورهای صنعتی در منطقه را موجب گردید. درنتیجه، این ثروت خدادادی که می‌توانست موتور پرقدرت حرکت‌های توسعه‌ای کشور گردد، محل نزاع و گرفتاری شد و هر آنچه از صدور نفت به دست می‌آمد، به‌جای توسعه، الگوهای مصرف را گسترده کرد و سیاستمداران با برداشت‌های نادرست از مفهوم عدالت، هر یک با دیگری بر سر تقسیم درآمدهای نفت مسابقه گذاشتند و جامعه ایران به‌جایی رسید که به‌رغم همه امکانات جغرافیایی، منابع طبیعی و جمعیت بالنده آن و البته فرهنگ ریشه‌دار ملی و مذهبی، امروز درگیر آن است که چه راهی را برای توسعه کشور انتخاب کند. حاصل فرآیندهای فوق آن است که جامعه ایران به جامعه‌ای پر تضاد از نظر فکری تبدیل‌شده است و نمی‌تواند راهی مناسب را برای توسعه به پیماید. اگر به سیاست‌های تدوین شده در برنامه‌های توسعه کشور – اعم از ۵ برنامه قبل از انقلاب و پنج برنامه بعد از انقلاب – نگاه کنیم و به آنچه در این شصت سال عمل کرده‌ایم توجه نماییم، به یک نتیجه قطعی می‌رسیم که برنامه‌های توسعه سیاهه‌ای از آرزوهاست و آنچه عمل شده راهی متفاوت با برنامه‌های تدوین شده بوده است. باید همه ما این سؤال جدی را در پیش روی قرار دهیم که چرا نمی‌توان در سیاست‌گذاری به راه‌حل‌هایی دست یافت که در عمل نیز قابل اجرا باشد. باید دید چگونه می‌توان تضادها را به تفاهم تبدیل کرد. مگر کشور چین، کمونیست نبود. ولی در سال ۱۹۷۹ تصمیم گرفت با دنیای غرب هماهنگ گردد و از این طریق منافع خود را حفظ نماید. درحالی‌که ایران غیر کمونیست، هنوز درگیر تضادهای فکری است و نمی‌تواند راه مناسب برای توسعه خود را هموار کند. گروهی ریشه تضاد موجود در جامعه ایرانی را تضاد سنت و مدرنیته می‌دانند که اگر این برداشت درست باشد باید دید که چرا لایه‌های سنتی جامعه را نمی‌توان با لایه‌های متجدد آن آشتی داد. ولی اگر بپذیریم که راهبری فکری جامعه را عموماً صاحبان فکر و سیاستمداران به عهده دارند، باید قبول کنیم که مشکل اصلی، در قشر تحصیل کرده جامعه است که نتوانسته به‌عنوان صاحب فکر و نظر و یا در مقام سیاست‌گذار وظیفه کارشناسی خود را به درستی ایفا نماید. آیا وقت آن نرسیده که روشنفکران و سیاستمداران جامعه، به‌جای متهم کردن این و آن، از داخل و یا خارج، به ارزیابی عملکرد خود بنشینند و نقش این عملکرد را در تاریخ ایران بازشناسی نمایند. این بحث را با دو مثال به پایان می‌بریم. مثال اول: سال‌ها است که اقتصاددانان به دولت‌ها توصیه کرده‌اند که اقتصاد بازار Market Economy متدولوژی بهتری برای استفاده بهینه از منابع دارد و بنابراین با توجه به روند شکل گیری اقتصاد جهان بعد از جنگ جهانی دوم، بهتر است که ایران هر چه زودتر به گات ‌و بعداً به WTO ملحق شود تا بتواند از شرایط به وجود آمده در جهان به نفع صادرات کشور استفاده نماید و تولید و اشتغال را بهبود بخشد؛ اما بیش از بیست سال است که بحث و گفت‌وگو در دانشگاه‌ها و جوامع روشنفکری و سیاست گذاری جریان دارد و زمانی تقاضای عضویت در WTO داده شد که مشکلات بین‌المللی این حرکت را مسدود نمود. آیا آنان که این راه را برای سالیان طولانی مسدود کردند مقصر نیستند؟
مثال دوم: باز هم اقتصاددانان در سال‌های متمادی استدلال کردند که برای همراه شدن با اقتصاد جهانی و برقراری تعامل مناسب با آن، باید سرمایه‌گذاری خارجی را تشویق کرد که یکی از عوامل مؤثر در آن حضور بانک‌های خارجی در کشور است. ولی بسیاری از کارشناسان و سیاستمداران با آن مخالفت کردند و نتیجه آنکه هنوز نتوانسته‌ایم اجازه گسترش شعبه بانک خارجی در کشور داشته باشیم. البته به محض آنکه شرایط مالی جهان برای ایران مشکل‌زا شد، از بانک‌های خارجی دعوت کردیم که به ایران بیایند. در صورتی که می‌دانیم به دلیل شرایط نامناسب فعلاً استقبالی از آن نخواهد شد. خوشبختانه کتاب‌ها و مقالاتی که در این زمینه در طی دهه‌های گذشته نوشته شده قابل بازنگری است و می‌توانند محل قضاوت قرار گیرند. پس آیا وقت آن نرسیده است که صاحبان فکر، افکار و گذشته خود را بازنگری و آن را به تجربه ای برای تصحیح روند در پیش روی تبدیل نمایند، شاید در این صورت، بتوان تضاد فکری را که چندین قرن در کشور سابقه و ریشه دارد به روندی سالم در نظریه پردازی و تصمیم‌گیری تبدیل کرد؛ اما اگر نتوان این روند سالم فکری را آگاهانه طی کرد، مجبور خواهیم شد به کسانی بپیوندیم که می‌گویند این جامعه در نهایت یک دیکتاتور می‌خواهد تا برایمان تصمیم بگیرد و می‌دانیم در جهانی که دموکراسی، محور حرکت همه کشورها شده است، دیگر دیکتاتوری جایگاهی ندارد و هر تجربه‌ای از این دست، جز شکست حاصلی نخواهد داشت.