راهِ طولانی ایران در حوزه «کشتِ فراسرزمینی»

کبنا ؛پایگاه خبری "میدل ایست آی" در گزارشی، ضمن اشاره به بحران های حاد جهانی نظیر بحران تغییرات اقلیمی، پاندمی ویروس کرونا(و تاثیر آن بر زنجیره های تدارکاتی اقتصاد و تورم جهانی)، و همچنین تحولات مرتبط با جنگ اوکراین، به طور خاص به این نکته اشاره کرده که مقام های ایرانی قویا پیشبرد دستورکار "کشت فراسرزمینی" را مورد توجه قرار داده اند تا از این طریق، هم زمینه را جهت تامین بهتر و بیشتر امنیتِ غذایی مردم ایران فراهم کنند و هم روند اثر بخشی تحریم های آمریکا و فشار تورم جهانی بر تهیه محصولات غذایی خود را نیز کاهش داده و در عین حال به آب و زمین ایران، فرصتی جهت احیا شدن بدهند. با این همه، میدل ایست آی پیشبرد این دستورکار را از سوی ایران با موانع متعددی مواجه می بیند که توجه به آن ها کاملا ضروری و حیاتی است.
پایگاه خبری میدل ایست آی در این رابطه می نویسد: «ایران به عنوان کشوری که در کمربند خشک جهان قرار گرفته، در زمره خشک ترین کشورهای دنیا است که میانگین بارندگی سالیانه در آن چیزی در حدود 250 میلی‌متر است. این کشور علی رغمِ دارا بودنِ 165 میلیون هکتار زمین، تنها از 50 میلیون هکتار زمین قابل کشت برخوردار است که از این میزان نیز تنها 18 میلیون هکتار زیر کشت می رود.
هم زمان با سایه افکندنِ خشکسالی و دیگر چالش ها و بحران های اقلیمی بر سایه کشاورزی ایران، این بخش با چالش های دیگری نظیر افزایش جمعیت و چندین دهه توسعه و سومدیریت ناپایدارِ اجتماعی-اقتصادی نیز رو به رو است.
فرارو نوشت؛ ایران در مواجهه با وضعیت نامساعدی که در سال های اخیر در حوزه کشاورزی این کشور اتفاق افتاده، عملا رو به کشاورزی فراسرزمینی آورده است. راهبردی که در نوع خود رویه ای جایگزین جهت تامین امنیت غذایی ایران و خریدِ زمان برای احیای خاک و آب در این کشور است.
اخیرا متحد ایران در آمریکای لاتین یعنی کشور ونزوئلا به آن یک میلیون هکتار زمین کشاورزی را برای کشاورزیِ فراسرزمینی پیشنهاد داده است. گزارش شده که روسیه نیز 100 هزار هکتار زمین کشاورزی را به ایران پیشنهاد داده است. مساله ای که حاکی از این موضوع است که تهران طرح های خود در این حوزه (کشاورزی فراسرزمینی) را در کشورهای مختلف با جدیت دنبال می کند.
ایده کشاورزی فراسرزمینی برای بیش از دو دهه در ایران مطرح می شود با این حال مقام های ایرانی صرفا از سال 2016 به مثابه بخشی از راهبرد ایران جهت حراست از تامین غذا برای جمعیت 85 میلیون نفری ایران، این دستورکار را به صورت جدی در پیش گرفتند.
ایران که در فاصله میان سال های 2004 تا 2017، جشن خودکفایی خود را در زمینه تامین نیازهای راهبردی کشاورزی اش همچون گندم برگزار کرد و حتی بخشی از گندم مازادش را در سال 2017 صادر کرد، اکنون نیاز به خریدِ قریب به هشت میلیون تن گندم در فصل جاری جهت رفع کمبودهای خود در امر تامین نیازهای غذایی اش دارد.
مزایای ویژه
ایران سالانه محصولات کشاورزی به میزان تقریبی 133 میلیون تن را تولید می کند. با این حال، این کشور واردات قابل توجهی را نیز در حوزه این محصولات دارد. سال گذشته، ایران 28 میلیون تن محولات کشاورزی را که عمدتا گندم و ذرت بودند، وارد کرد.
در این شرایط، ایران با هشدارهای جدی به دلیل چالش های اخیر در تامین امنیت غذای جهانی و همچنان افزایش قابل توجه بهای محصولات کشاورزی رو به رو است. مسائلی که تا حد زیادی در وهله اول تحت تاثیر پاندمی ویروس کرونا و سپس جنگ اوکراین ایجاد شده اند.  
در سال مالی جاری میلادی (مارس 2023-2022)، دولت ایران موظف است که خریدهای خود را از شرکت های ایرانی فعال در کشت فراسرزمینی جهت واردات محصولات کشاورزی و دامی در اولویت قرار دهد. در این راستا "محسن شاطر زاده" رئیس برنامه کشت فراسرزمینی در وزارت جهاد کشاورزی ایران در ماه ژانویه سال جاری میلادی گفته است: "دولت ایران واردات غلاتِ کشاورزی کشت شده در کشورهای خارجی را به واردات غلاتی که به آسانی توسط تجار وارد می شوند، ترجیح می دهد".
دولت ایران جهت کشت فراسرزمینی، طرح هایی را جهت کمک به شرکت های ایرانی در چهارچوب هایی نظیر ارائه وام و یا تخصیص ارز ترجیحی به آن ها در پیش گرفته است. شاطرزاده گفته که هفت شرکت بزرگ ایرانی جهت پیشبرد دستورکار کشت فراسرزمینی تایید شده اند و به آن ها چیزی میان 50 هزار تا یک میلیون هکتار زمین کشاورزی در یک کشور خارجی اختصاص داده شده است. در عین حال، شماری از سرمایه گذاران خصوصی ایرانی در کشورهای اوکراین، تاجیکستان، گرجستان و برخی دیگر از کشورهای آفریقایی فعال شده اند. با این حال حجم فعالیتِ آن ها چندان بالا نیست.

کارگران در یک شالزار برنج در منطقه ای در نزدیکی شهر آمل استان مازندرانِ ایران در حال کار هستند
در بحبوحه کمبود محصولات کشاورزی، تقاضای جهانی برای کود نیز افزایشی قابل ملاحظه را پیدا کرده است. ایران به عنوان یکی از تولید کنندگان اصلی اوره در جهان که سالانه هفت میلیون تن کود نیتروژن نیز تولید می‌کند، به دنبال استفاده از این ظرفیت برای پیگیری اهداف خود است.
تهران همچنین سعی داشته تا از ظرفیت های قابل توجه خود در بحث تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی نیز نهایت استفاده را ببرد. وزیر کشاورزی ونزوئلا "ویلمار کاسترو سوتلدو" ماه گذشته گفت که دانش و فناوری ایرانی در زمینه های تولید انواع کود، آفت‌کش های بیولوژیکی و پروبیوتیک های دام و طیور، می تواند حامل منافع زیادی برای ونزوئلا باشد.
راهی طولانی در پیش است
علی رغم فرصت های زیاد، برخی تحلیلگران معتقدند که کشت فراسرزمینی راهکاری مناسب برای ایران به علت وجود بی ثباتی های قابل توجه سیاسی و اقتصادی در برخی از کشورهای هدفِ این فعالیت نظیر ونزوئلا نیست. "مسعود دانشمند" رئیس سابق خانه اقتصاد ایران اخیرا در موضع گیری گفته است که "سرمایه گذاری ایران در تولید غلات و محصولاتی نظیر ذرت و سویا در کشوری نظیر ونزوئلا از منظر اقتصادی به صرفه و شُدنی نیست زیرا فاصله زیادی میان دو کشور است و هزینه حمل و نقل میان این دو نیز به شدت بالاست".
"محمد اکبری" مشاور سابق وزیر کشاورزی ایران حتی دیدگاه به مراتب بدبینانه تری را هم دارد. وی به میدل ایست آی گفته که او کاملا با کشت فراسرزمینی به دلیل روابط نسبتا متشنج ایران در عرصه بین المللی، مخالف است. وی می گوید: "من کاملا با این مساله مخالفم. ما به دلیل روابط سیاسی خود و بی ثباتی حاکم بر آن، امکان دارد که متحمل خسارت های سنگینی در امر کشت فرا سرزمینی شویم و سرمایه گذاری در این عرصه برای ما نفعی نداشته باشد". در این چهارچوب می توان گفت علی رغم اولویتی که دولت ایران برای کشت فراسرزمینی قائل است، هنوز کارهای زیادی باید انجام شود تا این دستورکار به درستی به پیش رود.
تاکنون دولت ایران صرفا با کشت فراسرزمینی در قالب محصولاتی نظیر ذرت، سویا، دانه های روغنی و جو موافقت کرده است که این بدان معناست که آن هایی که در زمینه دیگر غلات بخواهند سرمایه گذاری کنند، از طرح مد نظر دولت ایران بهره مند نخواهند شد.
در عین حال یکی دیگر از چالش های طرح کشت فراسرزمینی که ایران با آن رو به رو است، وجودِ مافیاهای واردات محصولات در کشورهایی نظیر برزیل است. موضوعی که حمیدِ شاطرزاده نیز در سال 2020 و قبل از اینکه کرسی کنونی خود را به دست گیرد، از آن شکایت داشت. در این راستا وی در سپتامبر سال 2020 به خبرگزاری ایلنا گفت: "هیچکس نمی تواند تا زمانی که واردات در جریان باشد، دست به تولید بزند. مافیای واردات از برزیل به قدری قوی است که عملا جلوی هر گونه تولیدی را می گیرد".
در حالی که به نظر می رسد ایران مزایا و منافع قابل توجهی را در تعقیب برنامه های مرتبط با کشت فراسرزمینی به مثابه بخشی از طرح هایش، هم جهت دور زدن تحریم های آمریکا و هم تامین امنیت غذایی خود می بیند، با این حال، واقعیت های میدانی نشان می دهند که چالش های بزرگی در این مسیر وجود دارند که می توانند در روند دستورکارهای تهران، موانع و آسیب های جدی را ایجاد کنند».