علت بارش‌های شدید ماه‌های اخیر چیست؟

حسن لشکری با اشاره ساز و کار بارش‌ها اظهار کرد: برای ایجاد بارش باید چند عامل به طور همزمان در جو رخ بدهد که اولین آن وجود شرایط ناپایداری در جو است. هرچه عمق ناپایداری بیشتر باشد، بارش‌ها شدیدتر می‌شود. دومین عامل نیز نفوذ رطوبت مناسب به سامانه ناپایدار است چرا که شدت بارش‌ها با میزان تغذیه رطوبت به درون سامانه ارتباط مستقیم دارد.
وی با بیان اینکه بارش‌های گسترده و شدید سال آبی اخیر از چند بعد قابل بررسی و تحلیل است، تصریح کرد: بارش‌های اخیر ناشی از «یک سامانه بارشی فراگیر در نیمه‌های غربی، شمالی و جنوبی کشور» بود. «این پدیده» تقریباً نادر در ۵۰ سال اخیر، متأثر از بر هم کنش چند پدیده جوی است. برای مثال می‌توان به این موضوع اشاره کرد که موتور محرک جو سیاره زمین، انرژی خورشید است. این انرژی که به آن سیکل‌های خورشیدی نیز گفته می‌شود دارای نوساناتی است و به همین دلیل انرژی ورودی به سیاره زمین ثابت نیست.
این استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه سیکل‌های خورشیدی دارای دوره‌های کوچک تقریباً ۱۱ ساله هستند، گفت: در بخشی از این سیکل مقادیر انرژی خروجی از خورشید کمتر و در بخش دیگری از آن افزایش می‌یابد که این افزایش یا کاهش انرژی با تعداد لکه‌های ظاهر شده روی سطح بیرونی خورشید در ارتباط است. این انرژی پس از خروج از خورشید وارد جو، پوسته زمین و اقیانوس‌ها و در آن‌ها ذخیره می‌شود. متقابلاً زمین، جو و اقیانوس‌ها نیز با تابش، انرژی را به بیرون از خود منتقل می‌کنند.
رئیس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین ادامه داد: در حال حاضر از نظر موقعیت زمانی در انتهای یک سیکل خورشیدی و شروع سیکل بعدی قرار داریم و تعداد لکه‌های خورشیدی در حالت صاف یا تقریباً بدون لکه هستند. جالب است بدانیم که بر اساس تصاویر گرفته شده از سطح خورشید توسط رصد خانه دینامیک خورشیدی تلسکوپ فضایی، در طول سه ماه گذشته سطح خورشید عاری از هر گونه لکه خورشیدی بود.
به گفته لشکری این یک پدیده تقریباً نادر است و سیکل اخیر در قیاس با دو سیکل قبل بسیار ضعیف‌تر است، یعنی در حال حاضر تعداد لکه‌های روی خورشید در اوج خود کمتر از سیکل‌های قبل هستند بنابراین با وجود این که نظم ۱۱ ساله در سیکل‌ها تقریباً با اندکی تفاوت تکرار می‌شود ولی لزوماً مقادیر انرژی خروجی از خورشید در همه دوره‌ها یکسان نیست و چون این انرژی تأمین کننده تمام حرکات جو است پس تکرار پدیده‌های جوی لزوماً برابر نخواهد بود. باید توجه داشت که دوره برگشت برخی پدیده‌های جوی مثل بارش‌های سیل آسا، خشکسالی‌های شدید و فراگیر و سایر پدیده‌های جوی نادر ۳۰، ۵۰ و ۱۰۰ ساله است.

شکل ۱) سیکل‌های سه دهه اخیر

شکل ۲) سطح خورشید دو روز پیش. منبع: رصد خانه دینامیک خورشیدی تلسکوپ فضایی
وی در ادامه با تاکید بر اینکه اقلیم و طبیعت دارای نظامندی و قوانینی است که بی‌توجهی به آن باعث خسران و خسارت به متجاوزان به حریم طبیعت می‌شود، اظهار کرد: هنگامی‌که مسیلی برای ۲۰ یا ۳۰ سال فاقد آبی برای جریان باشد و خشک شده باشد به معنی آن نیست که دیگر سیلی در آن جریان نخواهد داشت.
این استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه یکی دیگر از پدیده‌های مؤثر بر بارش‌ها پدیده‌های پیوند از دور هستند، تصریح کرد: این پدیده‌ها در مناطق دوردست تشکیل می‌شوند ولی می‌توانند اقلیم مناطق بسیار دوردست را متأثر سازند. نوسان اطلس شمالی و پدیده نوسان جنوبی از انواع پدیده‌های پیوند از دور هستند. در حال حاضر در فاز مثبت پدیده نوسان جنوبی -النینو- قرار داریم. با وقوع پدیده النینو دمای آب اقیانوس‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا می‌کند و شروع به حرکت به سمت مناطق دور دست می‌کند. این آب گرم به مناطق دیگر جابه‌جا می‌شود و در نتیجه افزایش تبخیر درون جو را در پی دارد.
همچنین به گفته لشکری افزایش دمای سطح آب در اقیانوس‌ها و دریاهای گرم اطراف شبه جزیره عربستان میزان رطوبت انتقالی به سامانه‌های انتقالی بر منطقه را افزایش می‌دهد.

شکل ۳) وضعیت پدیده‌های پیوند از دور رئیس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین در ادامه با اشاره به اینکه یکی از سامانه‌های مؤثر در بارش‌های امسال سامانه سودانی بود، تصریح کرد: به دلیل وقوع پدیده النینو مقدار رطوبت ورودی به این سامانه افزایش و ضمن تقویت مکرر این سامانه، حجم رطوبت انتقالی بر جو ایران افزایش پیدا کرده است البته این سامانه روی کشور سودان تشکیل شده و با انتقال رطوبت مناسب به درون آن شرایط ترمودینامیکی مطلوبی پیدا کرده است که ضمن تقویت در امتداد جریانات جنوبی، به ایران منتقل می‌شود.
این استاد آب و هواشناسی افزود: امسال در یک دهه اخیر جزو معدود سال‌هایی بود که واچرخند عربستان جابجایی شرق‌سوی بسیار خوبی داشت و سبب انتقال رطوبت دریای گرم عمان و اقیانوس هند به سامانه سودانی شد. این الگوی جوی سبب شد تا زمینه ورود سامانه سودانی به کشور ایران افزایش یابد و با استقرار مناسب این واچرخند بر آب‌های گرم دریای عمان و عرب رطوبت قابل ملاحظه‌ای را به سامانه سودانی و جنوب ایران فرارفت کند.
لشکری با بیان اینکه در نتیجه با فعال شدن سامانه سودانی و ویژگی‌های ترمودینامیک این سامانه - ویژگی‌های حاره‌ای- بارش‌ها فراگیرتر و شدیدتر شد، اظهارکرد: رصد سامانه‌های بارشی ورودی به کشور نشان می‌دهد که در اکثر این سامانه‌ها، رطوبت دریاهای جنوبی نقش تعیین کننده‌ای داشتند. در بارش‌های شدید دهه اول فروردین واچرخند آزور جابجایی شمال سوی زیادی به سمت شمال پیدا کرد و همراه با تقویت قابل توجه ناوه شرقی، خود با ایجاد پدیده مانع - بلوکینک- سبب شده عمر سامانه ورودی افزایش یابد و مدت زمان بیشتری روی ایران فعال شود. وی در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به تفاوت بارش سال آبی جدید با آمار طولانی مدت تصریح کرد: در برخی ایستگاه‌ها مقدار بارش سالانه در گذشته از مقدار فعلی کمتر و در برخی ایستگاه‌های دیگر مقدار بارش امسال بسیار بالاتر بود بنابراین بارش‌های امسال لزوماً در همه ایستگاه‌ها رکورد نزده است. مسئله اصلی که بارش امسال را متفاوت کرده شدت آن‌ها در واحد زمان بود که همین موضوع منجر به ایجاد حجم روان‌آب بیشتر شد.
رئیس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین فعال‌تر شدن سامانه سودانی نسبت به سایر سامانه‌ها و انتقال رطوبت فراوان به این سامانه به دلیل ساختار ترمودینامیک سامانه سودانی را یکی از مهمترین عوامل بارش‌های شدید امسال دانست و گفت: باید به تخریب محیط زیست، از بین بردن پوشش گیاهی و جنگل‌ها، تجاوز به حریم رودخانه‌ها، ساخت و سازهای بی رویه و تغییر کاربری اراضی نیز اشاره کرد. به گفته لشکری باید توجه داشت که مقایسه این نمودارها بر اساس آمارهای ثبت شده است و شاید در سال‌های دور بارش‌هایی فراتر از این مقدار داشتیم اما در آن زمان محیط پایداری بیشتری نسبت به بارش‌های شدیدتر نشان می‌داد.
رئیس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین در ادامه درباره شایعاتی که مبنی بر بارورسازی ابرها مطرح شده است، اظهار کرد: هنگامی‌که یک سامانه بارشی بیش از نیمی از کشور را در برمی‌گیرد و حجم عظیمی از بارش در یک پهنه گسترده اتفاق می‌افتد موضوع بارورسازی نمی‌تواند امکان‌پذیر باشد. این موضوع شایعه‌ای است که در برخی محافل غیر علمی مطرح می‌شود و نتیجه‌ای جز تشویش اذهان عمومی ندارد.
این استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی در پایان با تاکید بر اینکه کشور ایران بر اساس شرایط دوره‌ای، چند سال متوالی دچار خشکسالی‌های قوی، ضعیف و گاه فراگیر و گاه منطقه‌ای بود، گفت: این عوامل در کنار برداشت بی‌رویه و غارتگرانه از سفره‌های آب زیرزمینی در چند دهه گذشته که منجر به تخلیه و افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی شده است با یک یا دو سال ترسالی برطرف نمی‌شود همچنین به دلیل تخریب پوشش گیاهی و عریان شدن سطح خاک به شدت از نفوذپذیری خاک کم شده و یکی از دلایل سیلاب‌های اخیر علاوه بر ده‌ها علت دیگر بالا رفتن ضریب جریان بارش‌ها است بنابراین این باور که با این بارش‌ها کمبود آب کشور جبران شده و سفره‌ها به طور کامل ترمیم خواهد شد، درست نیست.