کبنا ؛
سید ابراهیم یوسفی
در جهان بسیار رنگارنگ و پیچیده امروزی همراه با انواع پیشرفت های تکنولوژیکی گاهی برخی از پدیده ها و مسائل بسیار حیاتی اجتماعی چنان نادیده و به دست فراموشی سپرده می شوند که درک چرایی و چگونگی آن شاید ناممکن باشد. در همین نزدیکی ما فقر ،بیکاری و نابرابری، تجرد قطعی جوانان و افزایش سرسام آور سن ازدواج، گسترش انواع جرم و جنایت، اعتیاد و وابستگی بیش از حد به تلویزیون و ماهواره و اینترنت به خصوص تلفن همراه و نرم افزارهای مانند وات ساپ ویبر و افزایش مشکلات خانوادگی چنان بر زندگی ما سایه گسترانیده که تصور دوری و جدایی از آنها به ذهن کسی متبادر نمی شود.از جمله مسائل اجتماعی آزاردهنده جامعه و استان ما موضوع جرم و جنایت، نا امنی و افزایش آمار زندانیان و علل و پیامدهای ناگوار آن است.
در جهان بسیار رنگارنگ و پیچیده امروزی همراه با انواع پیشرفت های تکنولوژیکی گاهی برخی از پدیده ها و مسائل بسیار حیاتی اجتماعی چنان نادیده و به دست فراموشی سپرده می شوند که درک چرایی و چگونگی آن شاید ناممکن باشد. در همین نزدیکی ما فقر ،بیکاری و نابرابری، تجرد قطعی جوانان و افزایش سرسام آور سن ازدواج، گسترش انواع جرم و جنایت، اعتیاد و وابستگی بیش از حد به تلویزیون و ماهواره و اینترنت به خصوص تلفن همراه و نرم افزارهای مانند وات ساپ ویبر و افزایش مشکلات خانوادگی چنان بر زندگی ما سایه گسترانیده که تصور دوری و جدایی از آنها به ذهن کسی متبادر نمی شود.از جمله مسائل اجتماعی آزاردهنده جامعه و استان ما موضوع جرم و جنایت، نا امنی و افزایش آمار زندانیان و علل و پیامدهای ناگوار آن است.
جرم، جنایت و تخلف همزاد بشر است وزندان نیز به عنوان متداول ترین روش برخورد با بزهکاران در گذر زمان تاکنون در بیشتر جوامع پذیرفته شده است. تا چند سال گذشته، زندانی کردن مجرمان و افراد متخلف ارزشی برای همه افراد جامعه و به نوعی وظیفه وافتخاری برای حکمرانان و جرم شناسان بوده است؛ اماامروزه، به دلیل پیامدهای منفی متعدد به یک مساله و بحران اساسی در اغلب جوامع بدل شده است. زندان پایان تبهکاری نیست بلکه آغاز دوره ای جدید برای رفح تبهکاری است این دوره باید طوری باشد که آسیبی مازاد بر تبهکاری گذشته بر بزهکار نرسد که اگر آثار این تبهکاری رو به بهبود نرود زندانی کردن فرد هیچ سودی نه برای جامعه و نه برای فرد نخواهد داشت.
برای بررسی مساله و پدیده اجتماعی بسیار مهمی مانند وضعیت زندان و زندانیان در جامعه ایرانی، ابتدا بایستی به این پرسش پاسخ گفت که قرار است که به کدام جنبه این موضوع پرداخته شود؛ تا از کلی گویی و اشاره ناقص و سطحی به هریک از ابعاد پیدا و پنهان موضوع اجتناب گردد.آیا واقعا وضعیت کمی و کیفی زندانیان در جامعه ایرانی در وضعیت بحرانی هست؟ آیا اصولا دلایل و شواهد کافی مانند آمارهای دقیق برای اهمیت چنین موضوعی در دسترس هست؟ مهمترین علل و دلایل افزایش چشمگیر تعداد زندانیان در کشورنسبت به میانگین سطح جهانی چیست؟آیا وضعیت زندان، زندانی، زندان بان و... مطابق و قابل مقایسه با استاندارد های جهانی یا حتی منطقه ای هست؟ پیامد های افزایش تعداد زندانیان برای جامعه و خانواده های آنها کدامند؟آیا زندان تنها گزینه و بهترین گزینه ممکن محسوب می گردد؟ در صورت پذیرش فرضیه آثار مخرب گوناگون این پدیده بر جامعه، راهکارهای کاهش تعداد زندانیان برای اجرای نظریه تقدم پیشگیری قبل از درمان و مجازات های جایگزین حبس، مزایا و معایب آنها کدامند؟
طی کمتر از دو سال گذشته، آمار زندانیان کشور ۵۵ هزار نفر افزایش یافته است. به گفته رئیس سازمان زندانها در حال حاضر با ظرفیت اسمی ۸۵ هزار نفری زندانهای سراسر کشور، بیش از ۲۲۰ هزار نفر زندانی وجود دارد. در یک سال و نیم گذشته ۵۵ هزار نفر به آمار زندانیان کشور اضافه شده این در حالی است که حتی ۵۵ متر هم به فضای زندانها اضافه نشده است. همچنین سالانه ۳۰ هزار نفر از افراد بازداشت شده با قرار منع تعقیب و رای برائت از زندان بیرون می‌آیند و هر سال نیز ۳۵ هزار نفر از کسانی که با قرار به زندان رفتند با قرار موقوفی تعقیب و گذشت شاکی بیرون می‌آیند. قصد پرداختن به جزییات ماجرای زندان واصطلاحات تخصصی مورد کاربرد در رشته حقوق و جرم شناسی را نداریم اما بسیاری از خوانندگان با نویسنده هم عقیده هستند که این آمار به صورت دقیق و کامل و تمام حوزه ها را شامل نمی شود ولی با فرض صحت آن ، مقایسه ارقام و آمار فوق با وضعیت میانگین جهانی، چشم انداز بهتر و قابل تطبیق تری به دست می دهد. به گفته معاون سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور"تعداد افرادزندانی در مقایسه با آمار پایان سال ۸۹ ۳۵٫۲ درصد افزایش داشته است.در دنیا متوسط زندانی به ازای هر یکصد هزار نفر ، ۱۴۸ نفر است که این میزان در ایران به ازای هر یکصد هزار نفر، ۲۷۱ نفر است؛ تقریبا ۲ برابر متوسط جهانی. براساس آمارهای موجود، کشور ایران از این لحاظ در رتبه چهل‌وپنجم جهان قرار دارد. متوسط زندانیان به ازای هر یکصد هزار نفر در آسیا ۸۸ نفر، آفریقا ۹۸ نفر، اقیانوسیه ۱۳ نفر و اروپا ۲۲۹ نفر است. شش جرم اصلی زندانیان ورودی عبارتند از : مواد مخدر و اعتیاد ۳۷ درصد، بر ضد اشخاص و اطفال ۱۶ درصد ،سرقت ۱۰ درصد، اعمال بر ضد عفت و اخلاق عمومی ۹ درصد ،بر ضد اموال و مالکیت ۶ درصد (مجله اصلاح و تربیت سال پنجم ، خرداد ماه ۹۰ ، شماره ۵۱ ، صفحه ۴۷).
درباره مبحث افزایش تعداد زندانیان توجه به چند نکته بسیار مهم و اساسی است:
الف: افزایش تعداد زندانیان کشور طی ۳۰ سال اخیر، براساس تحقیقات و دسته بندی های مختلف، طیف گسترده و گوناگونی از عوامل داشته و به همین دلیل نیز علل مطرح شده در تحقیقات صورت گرفته توسط اندیشمندان و متخصصان رشته های مختلف و مجریان سازمان زندان ها و سایر اداره های مرتبط ممکن است تاحدودی باهم متفاوت باشد.به عنوان مثال تغییر در میزان و نوع و شکل پرداخت دیه تاثیر بسیار زیادی در افزایش تعداد زندانیان خواهد داشت اگرچه ممکن است درآمار و پژوهش های صورت گرفته چندان بدان اشاره نشده باشد.
ب: علل و حتی پیامدهای افزایش تعداد زندانیان به شکل یک سیستم، فرایند و زنجیره مرتبط و بهم پیوسته ای عمل می نماید و بنابراین گاهی به نظر می رسد علل اساسی و مهم تر افزایش زندانیان نادیده گرفته می شود. فقر، بیکاری، نابرابری، تضاد طبقاتی، قوانین ناقص و ناکارامد، مسائل آموزشی و فرهنگی و... دلایل پایه ای و اساسی و به عبارتی متغییر های مستقلی هستند که ممکن است خواسته یا ناخواسته مورد بی توجهی قرار گیرند.
هر چند در نگاه نخست زندان دارای کارکردی تنبیهی برای فرد مجرم است ولی این محیط همیشه نمی تواند فرد را از آسیب های پیش بینی نشده در امان نگه دارد؛ زیرا محیط زندان می تواند دارای اثرهای منفی بسیار جدی و غیر قابل جبرانی باشد که تنها متوجه مجرم زندانی نمی شود بلکه خانواده وی و جامعه را نیز زیر تاثیر قرار می دهد. بطور کلی می توان گفت مجازات مجرمان یکی از مهمترین راهکارهای مقابله با گسترش جرائم در کشور است؛ اگرچه به نوعی مجازات خانواده زندانی نیز محسوب می شود که در اغلب موارد نیز کاملا بیگناه هستند اما عواقب بسیار ناگوار و وحشتناکی در انتظار آنها خواهد بود.در کنار نگاه منفی و انگ بی‌اعتمادی جامعه به این خانواده مشکلات مالی نیز باری سنگین بر دوش خانواده خواهد بود بنابراین نکته مهم در انواع مجازات‌ها تاکید بر فرد محور بودن آن است. با توجه به افزایش جمعیت زندانیان کشور و هزینه های مادی و معنوی که این جمعیت بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می کند، بهتر است مسوولان به دنبال راه حلی برای جایگزینی حبس باشند. در این زمینه در مقاطعی از زمان بحث مجازات های جایگزین مطرح شده ولی به دلیل تفکر حبس تنبیهی در کشور این امر به فراموشی سپرده شده است.
**کارشناس ارشد جامعه شناسی توسعه
سید ابراهیم یوسفیدر جهان بسیار رنگارنگ و پیچیده امروزی همراه با انواع پیشرفت های تکنولوژیکی گاهی برخی از پدیده ها و مسائل بسیار حیاتی اجتماعی چنان نادیده و به دست فراموشی سپرده می شوند که درک چرایی و چگونگی آن شاید ناممکن باشد. در همین نزدیکی ما فقر ،بیکاری و نابرابری، تجرد قطعی جوانان و افزایش سرسام آور سن ازدواج، گسترش انواع جرم و جنایت، اعتیاد و وابستگی بیش از حد به تلویزیون و ماهواره و اینترنت به خصوص تلفن همراه و نرم افزارهای مانند وات ساپ ویبر و افزایش مشکلات خانوادگی چنان بر زندگی ما سایه گسترانیده که تصور دوری و جدایی از آنها به ذهن کسی متبادر نمی شود.از جمله مسائل اجتماعی آزاردهنده جامعه و استان ما موضوع جرم و جنایت، نا امنی و افزایش آمار زندانیان و علل و پیامدهای ناگوار آن است.
در جهان بسیار رنگارنگ و پیچیده امروزی همراه با انواع پیشرفت های تکنولوژیکی گاهی برخی از پدیده ها و مسائل بسیار حیاتی اجتماعی چنان نادیده و به دست فراموشی سپرده می شوند که درک چرایی و چگونگی آن شاید ناممکن باشد. در همین نزدیکی ما فقر ،بیکاری و نابرابری، تجرد قطعی جوانان و افزایش سرسام آور سن ازدواج، گسترش انواع جرم و جنایت، اعتیاد و وابستگی بیش از حد به تلویزیون و ماهواره و اینترنت به خصوص تلفن همراه و نرم افزارهای مانند وات ساپ ویبر و افزایش مشکلات خانوادگی چنان بر زندگی ما سایه گسترانیده که تصور دوری و جدایی از آنها به ذهن کسی متبادر نمی شود.از جمله مسائل اجتماعی آزاردهنده جامعه و استان ما موضوع جرم و جنایت، نا امنی و افزایش آمار زندانیان و علل و پیامدهای ناگوار آن است.
جرم، جنایت و تخلف همزاد بشر است وزندان نیز به عنوان متداول ترین روش برخورد با بزهکاران در گذر زمان تاکنون در بیشتر جوامع پذیرفته شده است. تا چند سال گذشته، زندانی کردن مجرمان و افراد متخلف ارزشی برای همه افراد جامعه و به نوعی وظیفه وافتخاری برای حکمرانان و جرم شناسان بوده است؛ اماامروزه، به دلیل پیامدهای منفی متعدد به یک مساله و بحران اساسی در اغلب جوامع بدل شده است. زندان پایان تبهکاری نیست بلکه آغاز دوره ای جدید برای رفح تبهکاری است این دوره باید طوری باشد که آسیبی مازاد بر تبهکاری گذشته بر بزهکار نرسد که اگر آثار این تبهکاری رو به بهبود نرود زندانی کردن فرد هیچ سودی نه برای جامعه و نه برای فرد نخواهد داشت.
برای بررسی مساله و پدیده اجتماعی بسیار مهمی مانند وضعیت زندان و زندانیان در جامعه ایرانی، ابتدا بایستی به این پرسش پاسخ گفت که قرار است که به کدام جنبه این موضوع پرداخته شود؛ تا از کلی گویی و اشاره ناقص و سطحی به هریک از ابعاد پیدا و پنهان موضوع اجتناب گردد.آیا واقعا وضعیت کمی و کیفی زندانیان در جامعه ایرانی در وضعیت بحرانی هست؟ آیا اصولا دلایل و شواهد کافی مانند آمارهای دقیق برای اهمیت چنین موضوعی در دسترس هست؟ مهمترین علل و دلایل افزایش چشمگیر تعداد زندانیان در کشورنسبت به میانگین سطح جهانی چیست؟آیا وضعیت زندان، زندانی، زندان بان و... مطابق و قابل مقایسه با استاندارد های جهانی یا حتی منطقه ای هست؟ پیامد های افزایش تعداد زندانیان برای جامعه و خانواده های آنها کدامند؟آیا زندان تنها گزینه و بهترین گزینه ممکن محسوب می گردد؟ در صورت پذیرش فرضیه آثار مخرب گوناگون این پدیده بر جامعه، راهکارهای کاهش تعداد زندانیان برای اجرای نظریه تقدم پیشگیری قبل از درمان و مجازات های جایگزین حبس، مزایا و معایب آنها کدامند؟
طی کمتر از دو سال گذشته، آمار زندانیان کشور ۵۵ هزار نفر افزایش یافته است. به گفته رئیس سازمان زندانها در حال حاضر با ظرفیت اسمی ۸۵ هزار نفری زندانهای سراسر کشور، بیش از ۲۲۰ هزار نفر زندانی وجود دارد. در یک سال و نیم گذشته ۵۵ هزار نفر به آمار زندانیان کشور اضافه شده این در حالی است که حتی ۵۵ متر هم به فضای زندانها اضافه نشده است. همچنین سالانه ۳۰ هزار نفر از افراد بازداشت شده با قرار منع تعقیب و رای برائت از زندان بیرون می‌آیند و هر سال نیز ۳۵ هزار نفر از کسانی که با قرار به زندان رفتند با قرار موقوفی تعقیب و گذشت شاکی بیرون می‌آیند. قصد پرداختن به جزییات ماجرای زندان واصطلاحات تخصصی مورد کاربرد در رشته حقوق و جرم شناسی را نداریم اما بسیاری از خوانندگان با نویسنده هم عقیده هستند که این آمار به صورت دقیق و کامل و تمام حوزه ها را شامل نمی شود ولی با فرض صحت آن ، مقایسه ارقام و آمار فوق با وضعیت میانگین جهانی، چشم انداز بهتر و قابل تطبیق تری به دست می دهد. به گفته معاون سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور"تعداد افرادزندانی در مقایسه با آمار پایان سال ۸۹ ۳۵٫۲ درصد افزایش داشته است.در دنیا متوسط زندانی به ازای هر یکصد هزار نفر ، ۱۴۸ نفر است که این میزان در ایران به ازای هر یکصد هزار نفر، ۲۷۱ نفر است؛ تقریبا ۲ برابر متوسط جهانی. براساس آمارهای موجود، کشور ایران از این لحاظ در رتبه چهل‌وپنجم جهان قرار دارد. متوسط زندانیان به ازای هر یکصد هزار نفر در آسیا ۸۸ نفر، آفریقا ۹۸ نفر، اقیانوسیه ۱۳ نفر و اروپا ۲۲۹ نفر است. شش جرم اصلی زندانیان ورودی عبارتند از : مواد مخدر و اعتیاد ۳۷ درصد، بر ضد اشخاص و اطفال ۱۶ درصد ،سرقت ۱۰ درصد، اعمال بر ضد عفت و اخلاق عمومی ۹ درصد ،بر ضد اموال و مالکیت ۶ درصد (مجله اصلاح و تربیت سال پنجم ، خرداد ماه ۹۰ ، شماره ۵۱ ، صفحه ۴۷).
درباره مبحث افزایش تعداد زندانیان توجه به چند نکته بسیار مهم و اساسی است:
الف: افزایش تعداد زندانیان کشور طی ۳۰ سال اخیر، براساس تحقیقات و دسته بندی های مختلف، طیف گسترده و گوناگونی از عوامل داشته و به همین دلیل نیز علل مطرح شده در تحقیقات صورت گرفته توسط اندیشمندان و متخصصان رشته های مختلف و مجریان سازمان زندان ها و سایر اداره های مرتبط ممکن است تاحدودی باهم متفاوت باشد.به عنوان مثال تغییر در میزان و نوع و شکل پرداخت دیه تاثیر بسیار زیادی در افزایش تعداد زندانیان خواهد داشت اگرچه ممکن است درآمار و پژوهش های صورت گرفته چندان بدان اشاره نشده باشد.
ب: علل و حتی پیامدهای افزایش تعداد زندانیان به شکل یک سیستم، فرایند و زنجیره مرتبط و بهم پیوسته ای عمل می نماید و بنابراین گاهی به نظر می رسد علل اساسی و مهم تر افزایش زندانیان نادیده گرفته می شود. فقر، بیکاری، نابرابری، تضاد طبقاتی، قوانین ناقص و ناکارامد، مسائل آموزشی و فرهنگی و... دلایل پایه ای و اساسی و به عبارتی متغییر های مستقلی هستند که ممکن است خواسته یا ناخواسته مورد بی توجهی قرار گیرند.
هر چند در نگاه نخست زندان دارای کارکردی تنبیهی برای فرد مجرم است ولی این محیط همیشه نمی تواند فرد را از آسیب های پیش بینی نشده در امان نگه دارد؛ زیرا محیط زندان می تواند دارای اثرهای منفی بسیار جدی و غیر قابل جبرانی باشد که تنها متوجه مجرم زندانی نمی شود بلکه خانواده وی و جامعه را نیز زیر تاثیر قرار می دهد. بطور کلی می توان گفت مجازات مجرمان یکی از مهمترین راهکارهای مقابله با گسترش جرائم در کشور است؛ اگرچه به نوعی مجازات خانواده زندانی نیز محسوب می شود که در اغلب موارد نیز کاملا بیگناه هستند اما عواقب بسیار ناگوار و وحشتناکی در انتظار آنها خواهد بود.در کنار نگاه منفی و انگ بی‌اعتمادی جامعه به این خانواده مشکلات مالی نیز باری سنگین بر دوش خانواده خواهد بود بنابراین نکته مهم در انواع مجازات‌ها تاکید بر فرد محور بودن آن است. با توجه به افزایش جمعیت زندانیان کشور و هزینه های مادی و معنوی که این جمعیت بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می کند، بهتر است مسوولان به دنبال راه حلی برای جایگزینی حبس باشند. در این زمینه در مقاطعی از زمان بحث مجازات های جایگزین مطرح شده ولی به دلیل تفکر حبس تنبیهی در کشور این امر به فراموشی سپرده شده است.
**کارشناس ارشد جامعه شناسی توسعه
