نقش بختیاری در مشروطه چگونه انکار شد؟

کبنا ؛ایبنانیوز(مهربابادی)؛

شاید یکی از پرسشهای اصلی بسیاری جوانان امروزی بختیاری این است که اگر قرار باشد از انقلاب یا جنبش مشروطه به عنوان نقطه عطفی در جریان استبدادستیزی و قانونخواهی ملت ایران در عصر قاجاری یادآوری و تجلیل شود، بختیاریها چه نقشی داشتند و چگونه است که در دوران مشروطه از طرف شاعران و نویسندگان داخلی و خارجی و اکثریت قریب به اتفاق علمای طراز اول شیعه، مورد تمجید قرار گرفتند اما امروزه برخی تاریخ نویسان مغرض، آن حضور مؤثر و نقش آفرینی ملی بختیاریها را در حد شورش عده ای سواره نظام پایین آورده اند؟!
به اعتقاد نویسنده، دو عامل مهم در به حاشیه رفتن و کمرنگ شدن نقش بختیاریها در مشروطه اهمیت دارند که در این نوشتار، بعنوان "عوامل برون قومی" و "عوامل درون قومی" دسته بندی و ارائه می شوند. البته این دو عامل در پاره موارد، دارای مشترکاتی هستند.
الف) تأثیر "عوامل برون قومی" در انکار نقش بختیاری در مشروطه:
مهمترین "عامل برون قومی" در انکار نقش بختیاری در مشروطه، تلاش برخی مفسرین و فعالان سیاسی و مفسران بعدی مشروطه بود که سالها پس از این حادثه، دست به کار نقد و بررسی و تحلیل آن شدند. برخی از نویسندگان، برای مصادره به مطلوب کردن جریان مشروطه در جهت منافع خاص گروهی و قومی خود، سعی داشته و دارند ثابت کنند خاستگاه اصلی مشروطه منطقه آذربایجان بوده است و مبارز و رهبر اصلی جنبش اعاده مشروطیت و فتح تهران را ستارخان معرفی می نمایند!
این در حالی است که می دانیم عوامل و اشخاص و اصناف مختلفی به مرور زمان در شکل گیری انقلاب مشروطه نقش داشته اند و نقش ستارخان را نیز باید در این رساتا تحلیل کرد. لیکن این عده که به بهانه حمایت از ستارخان، حقایق مشروطه را وارونه می کنند، با توجه به مقاومت برجسته مردم آزادیخواه آذربایجان و نیز با استفاده از واقعه زخمی شدن ستارخان بعد از واقعه پارک اتابک که به علت عدم تحویل سلاح و تحریک روسها اتفاق افتاد، موفق شده اند وی را به چهره اول فتح تهران تبدیل کنند. در این میان، دارا بودن پشتوانه تعصبی و وحدت نخبگان سیاسی آذربایجان نیز در این موفقیت نسبی تأثیر بسزایی داشته است؛ بگونه ای که در حال حاضر یکی از خیابانهای اصلی تهران بنام ستارخان می باشد و در همایشها و آثار مکتوبی که جدیداً درباره مشروطه منتشر می شود، جایگاه برجسته تری نسبت به منابع تاریخی اولیه یافته است.
از سوی دیگر، عده از نویسندگان و مفسرین در تهران، با در نظر گرفتن دلایلی همچون نفوذ انگلیسیها در جنوب، روابط گسترده و حسنه سران بختیاری با مقامات اروپایی، احتمال تأثیرپذیری برخی خوانین بختیاری از قدرتهای اروپایی، احتمال عضویت برخی خوانین در لژهای فراماسونری، حضور یکی از خوانین بختیاری در کمیته چندنفره اعدام شیخ فضل الله نوری، و برجسته نمودن عداوت دیرینه خوانین بختیاری با پادشاهان قاجار و نیز کمرنگ جلوه دادن انگیزه های ایدئولوژیک سران بختیاری در فتح تهران، سعی در به حاشیه راندن جایگاه آنان در جریان تاریخ نگاری مشروطیت داشته اند. حتی کار به جایی رسیده است که برخی از این نویسندگان جدید در تهران، حضور سرداران بختیاری در جریان اعاده مشروطیت و فتح تهران را حرکتی شخصی و در تضاد با ارزشهای ملی و ناهمخوان با اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران می دانند.
ب) تأثیر "عوامل درون قومی" در انکار نقش بختیاری در مشروطه:
عامل دوم که تاکنون از نگاه بختیاریها دور مانده و باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، در واقع مجموعه عواملی است که در درون سازمان اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قوم بختیاری وجود داشته و موجب به حاشیه رفتن نقش این قوم در تاریخ نگاری های جدید شده است.
برای توضیح این مهم، نیازمند ذکر مقدمه ای هستیم:
در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، برخی نخبگان بختیاری نیز همراهی و حضور موثری (چه در مرحله شکل گیری و چه در مرحله تثبیت آن) داشته اند. از جمله این چهره ها می توان به سردار سرلشگر دکتر محسن رضایی فرمانده سابق کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران دفاع مقدس و دهه بعد از آن اشاره کرد که در ابتدای انقلاب نیز در قالب یکی از اعضای شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی فعال بود و در تشکیل واحد اطلاعات سپاه نقش اول را داشته است و فعلاً دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام می باشد و نیز کاندیدای ریاست جمهوری دوره های نهم (۱۳۸۴) و دهم (۱۳۸۸) بوده است. همچنین می توان از شیخ مهدی کروبی ریاست مجالس سوم و ششم شورای اسلامی از یاران نزدیک امام خمینی (ره) و اسدالهم کیان ارثی نماینده دوره های اول، دوم، چهارم و ششم مجلس شورای اسلامی از شهرستان داران و فریدن استان اصفهان و داماد مرحوم شیخ صادق خلخالی نام برد. چهره های با نفوذ دیگری همچون دکتر علی قنبری نماینده ادوار مجلس و رئیس سازمان امور عشایری، دکتر امیدوار رضایی نماینده ادوار مجلس، و دکتر علی یوسف پور نماینده ادوار مجلس و معاون وزیر نیرو، نیز همگی خود را زاده و برخاسته از قوم بختیاری می دانند.
بنابران قوم بختیاری در عصر انقلاب اسلامی هم از چهره های پر نفوذی برخوردار بوده است ولی این چهره ها، توجه کافی به حفظ افتخارات بختیاریها در اعاده مشروطیت و فتح تهران در دوران استبداد صغیر نداشته اند. شاید این چهره ها، به این دلیل که رهبری بختیاریها در عصر مشروطه در دست خوانین بوده و از طرف دیگر، از نظر ایدئولوژیک، و نیز به علت وجود برخی ابهامات و نقاط منفی در کارنامه بعضی خوانین، نمی خواستند به حمایت از خوانین بختیاری بپردازند، در این میان سکوت کردند. و در نتیجه، در تاریخ نگاری های سه دهه اخیر، نقش بختیاری ها در مشروطه به شدت انکار شد و به حاشیه رفت.
هرچند قصد ما در این نوشتار، قضاوت درباره دلایل سکوت این چهره های سیاسی در مورد انکار نقش بختیاری در تاریخ نگاری های جدید مشروطه نبوده است، ولی باید به چند نکته مختصر اشاره کرد:
ب - ۱) حضور و نقش آفرینی قوم بختیاری در جریان مشروطه خواهی، به خانواده خوانین خلاصه نمی شود بلکه خوانین به عنوان رهبران اجتماعی بختیاری در آن عصر، تنها و تنها به پشتوانه ایلی قوم بختیاری توانستند در این راه مهم قدم گذارند. بنابریان چهره های پرنفوذ بختیاری در عصر جمهوری اسلامی باید از پیشینه مثبت و افتخارات جمعی مردم بختیاری در عصر مشروطه، دفاع و صیانت می کردند.
ب – ۲) چهره های سیاسی و پر نفوذ بختیاری در عصر جمهوری اسلامی (که با اهداف مقدسی همچون استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی و عدالت طلبی با حکومت شاهنشاهی پهلوی به مبارزه برخاستند) در زمینه هایی همچون ظلم ستیزی، استقلال و قانونخواهی با سرداران مشروطه خواه بختیاری دارای اشتراک بودند. بنابریان چهره های پرنفوذ بختیاری در عصر جمهوری اسلامی باید از پیشینه مثبت و افتخارات جمعی مردم بختیاری در عصر مشروطه، دفاع و صیانت می کردند.
ب – ۳) مردم و خوانین بختیاری در عصر مشروطه، در لبیک به دعوت کتبی و رهنمودهای مکرر علمای وقت و مراجع عظام شیعه، اقدام به تصرف اصفهان و تهران کردند هرگز سر خود و متأثر از انگیزه های ایل و شخصی دست به این حرکت بزرگ ملی و دینی نزدند. به عبارت دیگر، قیام بختیاری در اعاده مشروعیت و فتح تهران و سرنگونی استبداد صغیر محمدعلیشاهی، مشروعیت لازم را از طریق دستورات و نامه های کتبی علما کسب کرده بود. و اکثریت قریب به اتفاق علمای عصر مشروطه و تا چند سال بعد، از بختیاریها تجلیل می کردند و تنها در سالهای بعد از استقرار رژیم پهلوی، به جهت در گذار بودن جامعه وقت ایران و تحولات جهانی و نفوذ قدرتهای استعماری انگلیس و روسیه، حرکت بختیاری به حاشیه رانده شد.
نتیجه اینکه؛ همچنانکه چهره های پرنفوذ بختیاری در عصر جمهوری اسلامی در مقاطع مختلف (نظیر انتخابات) انتظار یاری و پشتیبانی از قوم خود داشته اند، مردم نیز انتظار دارند این چهره های پرنفوذ در چهارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران، از داشته ها و پیشینه هویتی و مطالبات قومی خود دفاع نمایند.
• تأثیر رسانه های بختیاری بر سایر "عوامل درون قومی":
از دیگر "عوامل درون قومی" که تحت تاثیر نخبگان و نمایندگان قومی و بومی فراز و نشیبهایی را تجربه کرده، عملکرد مثبت و منفی رسانه های بختیاری در دفاع از هویت تاریخی مردم این منطقه بوده است.
هرچند برخی نشریات مستقل و مردمی همچون کتاب آنزان و کهرنگ تلاشهای خوبی در بازخوانی و بازیابی فرهنگی و اجتماعی ایل بختیاری داشته اند ولیکن روزنامه ها ونشریات وابسته همچون روزنامه سراسری "اعتماد ملی" وابسته به مهدی کروبی، روزنامه سراسری "توسعه" با مدیریت مرحوم قلی شیخی نماینده سابق ایذه و باغملک، روزنامه سراسری "سیاست روز" با مدیریت علی یوسف پور نماینده سابق فارسان، اردل و کوهرنگ، روزنامه سراسری "ملت ما" متعلق به دکتر محسن رضایی نتوانستند کوچکترین نقشی در ارتقاء جایگاه و پیشینه بختیاری در جریان مشروطه و سایر ادوار تاریخی (نظیر تبیین نقش بختیاریها در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس) داشته باشند و حتی تلاشی در جهت رفع پاره ای از ابهامات تاریخی موجود نکردند و بیشتر بدنبال نگاهی ملی و سیاسی خود و استفاده های تبلیغاتی برای خود یا جریان سیاسی متبوع خود (چه اصولگرا و چه اسلاح طلب) بودند.
در فضای مجازی و رسانه های اینترنتی نیز سایت خبری تابناک بعنوان پربیننده ترین سایت خبری کشور، وابسته به دکتر محسن رضایی است ولی متأسفانه خبرهای ریز و درشت از چهارگوشه مملکت و دنیا را رصد و منتشر می کند ولی نه تنها عنایتی به پیرگیری مطالبات منطقه بختیاری ندارد بلکه هر از گاهی، ضربه ای وارد می کند. مثلاً چندی پیش حتی به شام "کباب بختیاری" هیئت دولت گیر داده بود! این سایت همچنین نخواسته و نتوانسته نقش کوچکی در پیگیری مطالبات مردم بختیاری حتی در مواقع خاص همچون مشکلات زیست محیطی منطقه یا مطالبات حیاتی روستائیان ایفا کند.
در این میان، از برخی پژوهشگران بختیاری که نگاه تحلیلی به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و تاریخی دارند انتظار می رود به دفاع از مردم مظلوم بختیاری (و نه دفاع از خوانین) بشتابند ولی در برخی موارد، متأسفانه مشاهده می شود که نویسندگانی از درون بختیاری، بدون در نظر گرفتن زوایای مثبت و نسبیت فرهنگی و تاریخی و شرایط زمانی و گذار جوامع و ضعف دوران قاجار، تلاش و همت خود را مصروف اثبات غربزدگی و فراماسونری بودن سران حرکت بختیاری در مشروطیت می کنند که شایسته است در این نگاه، تجدیدینظر کنند.
• تأثیر نهادهای مدنی و ادارات دولتی منطقه بختیاری بر سایر "عوامل درون قومی":
یکی دیگر از "عوامل درون قومی" که موجب به حاشیه رفتن نقش بختیاری در تاریخ نگاری های جدید مشروطه شده است، نقش ضعیف سازمانهای مردم نهاد، نهادهای اجتماعی و مدنی بختیاری و نیز بی توجهی و عملکرد غیرقابل قبول ارگانهای دولتی منطقه بختیاری؛ نظیر ادارات کل آموزش و پرورش و ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی مناطق بختیاری (در استانهای خوزستان، چهارمحال بختیاری، اصفهان و لرستان) می باشد که نخواسته یا نتوانسته اند با برپایی همایشهای علمی، پژوهشی و مردمی و جلسات کارشناسی، ضمن بررسی نقاط ضعف و ابهامات تاریخی، با تقویت نقاط قوت فرهنگی قوم بختیاری، از بروز قومگرایی و تعصبات ایلی جلوگیری نمایند و متأسفانه گاه مشاهده می کنیم کارشناسان اجتماعی و تاریخی شاغل در این نهادهای دولتی، بجای دلسوزی برای توسعه فرهنگی منطقه، فقط به دنبال ارتقای شغلی خود از طریق اخذ مدرک دانشگاهی هستند.
* گامی به سوی قضاوت منصفانه از نقش بختیاری در مشروطه:
با عنایت به حضور فکری و سیاسی سردار اسعد بختیاری در کافه دولاپه فرانسه که از او به عنوان شاخص ایرانیان مقیم نام برده شده، همراهی و لبیک به دعوت روحانیون جهت مبارزه با استبداد، فراخوانی ایلات و ملت ایران از طریق انجمن ولایتی، فتح اصفهان که اگر بختیاریها انجام نمیدادند و به کمک حکومت قاجار مقاومت آذربایجان شکسته می شد، سرنوشت مشروطه بسیار بدتر می شد ، هماهنگی در فتح تهران با قوای شمال، حضور و نفوذ سردار بی بی مریم در قلب تهران قبل از فتح آن و حمله از پشت سر به قوای استبدادی و قزاق، جلوگیری از کودتای محمدعلی شاه و سرکوب شورشهای شاهسون و سالارالدوله برای بازگردن محمدعلیشاه، لغو معاهدات تحمیلی روسیه و لغو کاپیتولاسیون ر کابینه صمصام سلطنه، عدم همکاری سردار اسعد با نماینده اعزامی دولت انگلیس و ادامه مسیر تا فتح تهران و سایر شواهد تاریخی، میتوان جایگاه خوب و مثبتی برای قوم بختیاری در آن دوره قائل شد.
چه باید کرد؟
هر چه از مشروطه دور می شویم، نقش بختیاری در تاریخ نگاری های جدید بیشتر به حاشیه رانده می شود. چرا؟ واقعیت این است که کارشناسان معتقدند با افزایش تعداد مفسرین و نداشتن ملاک خاص و واحد جهت نقد و بررسی، یک نوع نسبیت در تحلیلهای تاریخی بوجود می آید و تحلیلهای تاریخی تابعی از شرایط فرهنگی و اجتماعی و موقعیت سیاسی مفسران و مورخان می شود.
امید است مفسرین و فعالان سیاسی - اجتماعی به خصوص روزنامه نگاران در پایتخت، با دیدگاه فراگیرتر و با احساس تعهد بیشتری به فرازهای مهم تاریخ ایران همچون مشروطه نگاه کنند ودر تبیین جایگاه و نقش اقوام مختلف، رعایت جنبه انصاف و عدالت را داشته باشند.
همچنین از چهره های سیاسی پرنفوذ قوم بختیاری انتظار می رود که ضمن روشنگری و اطلاع رسانی از طریق مطبوعاتی که خود در اختیار دارند و نیز با با کمک به نخبگان بختیاری در اخذ مجوزهای لازم بمنظور برگزاری همایش های مردمی برخوردار از پشتوانه مالی مناسب دولتی یا غیردولتی، گامی هرچند کوچک در مسیر برطرف نمودن ابهامات تاریخی و آسیب شناسی موضوع (انکار نقش و جایگاه بختیاری ها در تاریخ نگاری های جدید مشروطه) بردارند، و به این ترتیب به بازیابی و ارتقاء هویت اجتماعی و مطالبات قومی مردم بختیاری کمک نمایند؛ چرا که این امر، نهایتاً منجر به افزایش مشارکت مردم این منطقه و تقویت وحدت و انسجام ملی خواهد شد.
به امید سربلندی و پایداری جمهوری اسلامی ایران و رفاه و آبادانی همه مناطق و سرافرازی همه اقوام مملکت مان.
پی نوشت:
در آن بخش از نوشتار فوق که به نقد روزنامه های اعتماد ملی، توسعه، ملت ما و سیاست روز پرداخته شد، درصدد بیان کم کاری هایی روزنامه های ملی و سراسری که متعلق به چهره های سرشناس بختیاری است، بودیم. و طبیعتاً به دنبال نقد و بررسی هفته نامه ها و ماهنامه های بومی منطقه بختیاری نبوده ایم که خود مجال دیگری می طلبد.
در این میان، با نگاهی اجمالی، مطمئناً باید گفت هفته نامه زاگرس ایران فعالیتهای خوبی در مطالبات قومی داشته و لهراسب قلی پور لوائی سردبیر این هفته نامه در جریان توهینهای تاریخی ویژه نامه روزنامه دولتی ایران به قوم بختیاری که به طرز مشکوکی همزمان با سفر ریاست جمهوری به شهرکرد رخ داد، پیگیری چشمگیری داشت. اگرچه مجوز این هفته نامه سراسری است ولی حضور چشمگیری در دکه های مطبوعاتی خارج از استان چهارمحال بختیاری ندارد لذا در نوشتار فوق، که منظری انتقادی داشت، به آن اشاره نگردید. همچنین ماهنامه هایی از جمله "قافله بختیاری" و "میراث پارس" نیز اقدامات موثری در پر کردن خلاء رسانه ای در منطقه بختیاری داشته اند. در گذشته نیز برخی نشریات همچون "ولات" و "پژواک زردکوه" اگرچه استمرار نیافتند ولی تلاشهای محترمی از سوی نویسندگان و پژوهشگران قلمداد می شوند.