کبنا ؛متن ارسالی
با توجه به شرایط بارشها و وضعیت آب در کشور و استان، در یک سلسله نوشتارتلاش گردیده، به منظور آگاهی عمومی از وضعیت آب کشور و استان کهگیلویه و بویراحمد، در ابتدا به بررسی شرایط منابع تأمین آب درکشـور و استان و چالشهای فراروی این حوزه پرداخته ودرادامه، برخی راهکارها جهت مدیریت شرایط موجود ارائه گردد. معتقد هستیم آگاهی عمومی جامعه از شرایط واقعی منابع آب، اولین گام جهت حل معضلات خواهد بود. در بخش اول اجمالاً به نحوه تأمین آب کشور و معضلات موجود پرداخته خواهد شد.
بخش اول: وضعیت منابع آب ایران
درشرایطی که متوسط میزان بارندگی سـالانه درجهـان ۸۱۳ میلیمتـراسـت، این میزان در ایران ۲۴۴ میلیمتربوده که کمترازیک سوم متوسط بارندگی جهان اسـت. سهم ایران ازمنابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگردرسطح پایینتری قراردارد. درحالیکه ۳/۱ درصدازجمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن ازمنابع آب شیرین تنهـا ۲/۰ درصداست. ازمجموع ۹/۳۹۷ میلیاردمترمکعب بارنـدگی سـالانه درکشـور ۶۶ درصـدآن پـیش ازرسیدن به رودخانههاتبخیرمیشود. کل منابع آب تجدیدپذیر داخلـی (آب حاصل از بارش) سـالانه برابـر ۵/۱۲۸ میلیـاردمترمکعب است وبا احتساب ۹ میلیاردمترمکعب منابع آب تجدیدپذیرخارجی (آبهای ورودی مرزی)، حجم سـالانه منـابع آب تجدیدپذیر واقعی برابر ۵/۱۳۷ میلیارد مترمکعب برآورد میشود.
- تبیین وضعیت منابع تأمین کننده آب در کشور
دو منبع اصلی تأمین کننده آب ایران، بارش (تأمین کننده منابع سطحی و زیرزمینی) و آبهای ورودی از کشورهای همسایه هستند، در ادامه به تشریح وضعیت و مخاطرات هر کدام پرداخته خواهد شد.
چالشهای مرتبط با بارش و منابع داخلی
الف- افت بارندگی درمقایسه با روند بلندمدت
کشورایران به دلیل قرارگرفتن درکمربندخشک ونیمه خشک جهان، درزمره کشورهای بامحدودیت منـابع آب قلمداد میشود. بررسی وضعیت بارندگی کشوردر ۵ دهه گذشته، نشان مـیدهـدکـه رونـدبلندمـدت بارندگی نزولی بوده وحجم بارندگی درسالهای اخیر نسبت به گذشته باکاهش همراه اسـت. افـت بارنـدگی سبب شده که حجم آب موجود درمخازن سدها تنها ۳۸ درصدازکل مخازن رادر برگیرد. پیشبینی و مطالعات علمی نشان میدهد، در ۲۵ سال آینده، شرایط خشکسالی در کشور رو به افزایش خواهد بود، که این مسئله حاکی از تغییر اقلیم در کشور میباشد.
ب- افت حجم جریانهای سطحی آب درکشورنسبت به روندبلندمدت
براساس آخرین آمارها، حجم جریانهای سطحی آب درکشورازمهرماه سال ۱۳۹۲ تاپایان شهریورماه سال ۱۳۹۳ بیش از ۷/۴۲ میلیاردمترمکعب بوده که نسبت به روندبلندمدت ۵۲ درصدکاهش یافته است. حجم جریانهای سطحی آب درتمامی حوضههای آبریزکشوردرمقایسه بـابلند مـدت کاهشـی بـوده است.
ج- وضعیت نامطلوب ذخایر زیرزمینی
برداشت بیرویه آب از سفرههای زیرزمینی، در بسیاری از دشتهای کشور، موجب افت سطح این آبها شده است. ازمجموع ۶۰۹ دشـت کشـور، حدود ۲۲۸ دشت (۴/۳۷ درصد) جزءدشتهای ممنوعه باوضعیت عادی و ۶۶ دشت (۸/۱۰ درصد) در وضعیت ممنوعه باوضعیت بحرانی قراردارند. در حال حاضر سالیانه حدود ۹ میلیارد متر مکعب کسری مخزن برای سفرههای آب زیرزمینی کشور وجود دارد.
د- توزیع نامتقارن مکانی و زمانی منابع آب وبارندگی درکشور
منابع آب ایران به لحاظ مکانی و زمانی دچار عدم تعادل است. از نظر زمانی بیشترین بارشها (حدود ۷۵%) در فصول زمستان و بهار صورت میگیرد، که بخش کشاورزی با مصرف ۹۲ درصدی آب کشور، کمترین نیاز را در این زمان از سال دارد.
موقعیت رشته کوههای زاگرس والبرزسبب شده است که ۷۰ درصدبارندگی تنهادر ۲۵ درصدازمساحت کشوروجودداشته باشد. ازطرفی، نیمی ازمساحت کشور به حوضه آبریزمرکزی اختصاص داشته کـه تنها یک سوم ازکل منابع آب تجدیدپذیردرآن واقع اسـت وازسـوی دیگـر، حـدود نیمـی ازمنـابع آب تجدیدپذیر ایران درحوضه آبریزخلیج فارس ودریای عمان قرارداردکه یک چهـارم ازمسـاحت کشـورراپوشش میدهد. به طور کلی میزان بارش از مناطق کویری تا دامنههای شمالی البرز از ۵۰ تا ۱۸۰۰ میلیمتر متغیر است.
هـ- خروج آبهای سطحی از کشور
سالیانه حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب از آبهای سطحی، توسط رودخانههای مرزی از کشور خارج میشود، عمده این آبها به کشورهای همسایه در غرب کشور وارد میشوند.
منابع آب ورودی (آبهای مرزی)
مستند به گزارش سازمان ملل درسال ۲۰۰۸ میلادی، میزان وابستگی منابع آب ایران ازکشورهای همسایه حدود ۸% میباشد. این میزان آب از ۴ رودخانه ورودی به کشوریعنی، ارس واترک درشمال که ازکشورهای ترکیه وترکمنستان سرچشمه می-گیرندودورودخانه هریررود و هیرمند درشرق کشورکه سرچشمه آنها افغانستان است، تأمین میشوند.
الف- مخاطرات امنیتی
نگاهی به نقشههای طبیعی و سیاسی در تقسیمات کشوری و بینالمللی، حکایت از عدم تطابق مرزهای سیاسی با حوضههای آبریز دارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در کشور و منطقه خاورمیانه، بهواسطه افزایش مصرف و تغییر اقلیم، موجب شده که آب نقش اساسیتری در شکل دهی روابط اجتماعی و سیاسی در داخل کشور و منطقه خاورمیانه ایفا کند. امروز آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی نمود پیدا کرده و بر روابط جوامع داخلی، منطقهای و بینالمللی تأثیر میگذارد. این تأثیر هموارد در کشور و منطقه ما، دارای جنبههای منفی و مناقشه برانگیز بوده است، در ادامه به این تأثیر در بعد داخلی و منطقهای پرداخته خواهد شد:
ب- اثرات در مقیاس محلی و ملی
کمبود منابع فیزیکی آب و مدیریت نامناسب در سالیان گذشته، همواره سبب تأثیرگذاری این موضوع، بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنشهای محلی و همچنین برانگیخته شدن، رقابت منطقهای گردیده است. به عنوان نمونه میتوان به طرح انتقال آب بهشتآباد اشاره کرد، که با هدف انتقال آب از استان چهارمحال و بختیاری به اصفهان مطرح گردیده و به استانهای یزد، کرمان و خوزستان نیز مرتبط میباشد.
ج- اثرات در مقیاس منطقهای
در مدل ارائه شده توسط پیترهاگت، جغرافیدان انگلیسی، ۶ عامل از عوامل ۱۲ گانه جغرافیایی که موجب تنش و مشاجره بین کشورهای همسایه میگردد، مربوط به مسائل منابع آب میباشد. که از جمله میتوان به اختلاف بر سر تفسیر خط تقسیم آب، تغییر مسیر رودخانه مرزی و ربودن آب در قسمت بالادستی اشاره کرد.
رودخانههای مرزی ایران حدود ۸۹ رودخانه بوده که شامل ۱۷ رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، ۴ رودخانه ورودی و ۶۸ رودخانه خروجی میباشد. رودخانههای ورودی از کشورهای ترکیه و ترکمنستان در شمال و همچنین افغانستان در شرق کشور سرچشمه میگیرند. آبهای خروجی نیز به کشورهای آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و عراق میریزند. درمیان کشورهای همسایه، ایران باکشورعراق دارای بیشترین پیوند توپوگرافیکی وتداخل حوضه آبریزازنظرجریانات آبهای سطحی است وبه علت قرارگرفتن ایران دربالادست وداشتن موقعیت کوهستانی، سالیانه میلیاردها مترمکعب آب به عراق جریان مییابد.
برخلاف پیوندهای تاریخی، فرهنگی وجغرافیایی کشورهای شرقی و شمال شرقی، یعنی ترکمنستان و افغانستان با ایران همکاریهای آنها برسرموضوع آب محدودبوده است.
قرارگرفتن سرچشمه و ۹۵% مسیررودخانه هیرمند در کشور افغانستان، این کشور را نسبت به ایران در موضوع بالادستی قرار داده و سبب گردیده، افغانها به مرورزمان موضع سرسختانهتری نسبت به ایران دراین خصوص اتخاذ نموده، بهطوریکه میزان ورودی آب به ایران را ازنصف آب رودخانه به میزان بسیارکمتر (حدود ۲۲ مترمکعب درثانیه) ودربرخی مواردبه قطع کامل آب رساندهاند. در طول یک ونیم قرن گذشته قراردادهای متعددی بین ایران وافغانستان درمورداستفاده ازآب هیرمند منعقدگردیده که سهم سالیانه ایران از ۳۴۰۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۲۵۱ به ۸۲۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۳۵۱ شمسی کاهش پیداکند. استقرارحکومت باثبات درافغانستان، و نیاز به آب بیشتر به دلیل اقدام این کشوردرجهت احیای کشاورزی خودکه تنها بخش عمده اقتصادی آن است، و همچنین مسائل ایدیؤلوژیکی، سبب تشدید سرسختی بیشتر افغانستان در استفاده داخلی از آب هیرمند گردیده است.
در غرب کشور، ایران در موقعیت بالادستی نسبت به عراق قراردارد، این کشور ۶۶ درصد آب مورد نیاز خود را از طریق رودخانههای خارجی تأمین میکند. با توجه به اجرای طرح گاپ توسط ترکیه و تاثیر منفی آن بر منابع کشور عراق، اجرای طرحهای پیشبینی شده توسط ایران بر رودخانههای مرزی در غرب کشور، وضعیت منابع آبی این کشور را بدتر خواهد کرد. به خصوص این که آبهای ورودی از ایران، عمدتاًبه مناطق شیعهنشین عراق رسیده، که کاهش آن این مناطق را متأثر خواهد نمود، و بر سیاستهای منطقهای جمهوری اسلامی مؤثر میباشد.
-----------------------------------
* دکترای علوم و مهندسی آب
با توجه به شرایط بارشها و وضعیت آب در کشور و استان، در یک سلسله نوشتارتلاش گردیده، به منظور آگاهی عمومی از وضعیت آب کشور و استان کهگیلویه و بویراحمد، در ابتدا به بررسی شرایط منابع تأمین آب درکشـور و استان و چالشهای فراروی این حوزه پرداخته ودرادامه، برخی راهکارها جهت مدیریت شرایط موجود ارائه گردد. معتقد هستیم آگاهی عمومی جامعه از شرایط واقعی منابع آب، اولین گام جهت حل معضلات خواهد بود. در بخش اول اجمالاً به نحوه تأمین آب کشور و معضلات موجود پرداخته خواهد شد.
بخش اول: وضعیت منابع آب ایران
درشرایطی که متوسط میزان بارندگی سـالانه درجهـان ۸۱۳ میلیمتـراسـت، این میزان در ایران ۲۴۴ میلیمتربوده که کمترازیک سوم متوسط بارندگی جهان اسـت. سهم ایران ازمنابع آب شیرین جهان نسبت به مناطق دیگردرسطح پایینتری قراردارد. درحالیکه ۳/۱ درصدازجمعیت جهان به ایران اختصاص دارد، سهم آن ازمنابع آب شیرین تنهـا ۲/۰ درصداست. ازمجموع ۹/۳۹۷ میلیاردمترمکعب بارنـدگی سـالانه درکشـور ۶۶ درصـدآن پـیش ازرسیدن به رودخانههاتبخیرمیشود. کل منابع آب تجدیدپذیر داخلـی (آب حاصل از بارش) سـالانه برابـر ۵/۱۲۸ میلیـاردمترمکعب است وبا احتساب ۹ میلیاردمترمکعب منابع آب تجدیدپذیرخارجی (آبهای ورودی مرزی)، حجم سـالانه منـابع آب تجدیدپذیر واقعی برابر ۵/۱۳۷ میلیارد مترمکعب برآورد میشود.
- تبیین وضعیت منابع تأمین کننده آب در کشور
دو منبع اصلی تأمین کننده آب ایران، بارش (تأمین کننده منابع سطحی و زیرزمینی) و آبهای ورودی از کشورهای همسایه هستند، در ادامه به تشریح وضعیت و مخاطرات هر کدام پرداخته خواهد شد.
چالشهای مرتبط با بارش و منابع داخلی
الف- افت بارندگی درمقایسه با روند بلندمدت
کشورایران به دلیل قرارگرفتن درکمربندخشک ونیمه خشک جهان، درزمره کشورهای بامحدودیت منـابع آب قلمداد میشود. بررسی وضعیت بارندگی کشوردر ۵ دهه گذشته، نشان مـیدهـدکـه رونـدبلندمـدت بارندگی نزولی بوده وحجم بارندگی درسالهای اخیر نسبت به گذشته باکاهش همراه اسـت. افـت بارنـدگی سبب شده که حجم آب موجود درمخازن سدها تنها ۳۸ درصدازکل مخازن رادر برگیرد. پیشبینی و مطالعات علمی نشان میدهد، در ۲۵ سال آینده، شرایط خشکسالی در کشور رو به افزایش خواهد بود، که این مسئله حاکی از تغییر اقلیم در کشور میباشد.
ب- افت حجم جریانهای سطحی آب درکشورنسبت به روندبلندمدت
براساس آخرین آمارها، حجم جریانهای سطحی آب درکشورازمهرماه سال ۱۳۹۲ تاپایان شهریورماه سال ۱۳۹۳ بیش از ۷/۴۲ میلیاردمترمکعب بوده که نسبت به روندبلندمدت ۵۲ درصدکاهش یافته است. حجم جریانهای سطحی آب درتمامی حوضههای آبریزکشوردرمقایسه بـابلند مـدت کاهشـی بـوده است.
ج- وضعیت نامطلوب ذخایر زیرزمینی
برداشت بیرویه آب از سفرههای زیرزمینی، در بسیاری از دشتهای کشور، موجب افت سطح این آبها شده است. ازمجموع ۶۰۹ دشـت کشـور، حدود ۲۲۸ دشت (۴/۳۷ درصد) جزءدشتهای ممنوعه باوضعیت عادی و ۶۶ دشت (۸/۱۰ درصد) در وضعیت ممنوعه باوضعیت بحرانی قراردارند. در حال حاضر سالیانه حدود ۹ میلیارد متر مکعب کسری مخزن برای سفرههای آب زیرزمینی کشور وجود دارد.
د- توزیع نامتقارن مکانی و زمانی منابع آب وبارندگی درکشور
منابع آب ایران به لحاظ مکانی و زمانی دچار عدم تعادل است. از نظر زمانی بیشترین بارشها (حدود ۷۵%) در فصول زمستان و بهار صورت میگیرد، که بخش کشاورزی با مصرف ۹۲ درصدی آب کشور، کمترین نیاز را در این زمان از سال دارد.
موقعیت رشته کوههای زاگرس والبرزسبب شده است که ۷۰ درصدبارندگی تنهادر ۲۵ درصدازمساحت کشوروجودداشته باشد. ازطرفی، نیمی ازمساحت کشور به حوضه آبریزمرکزی اختصاص داشته کـه تنها یک سوم ازکل منابع آب تجدیدپذیردرآن واقع اسـت وازسـوی دیگـر، حـدود نیمـی ازمنـابع آب تجدیدپذیر ایران درحوضه آبریزخلیج فارس ودریای عمان قرارداردکه یک چهـارم ازمسـاحت کشـورراپوشش میدهد. به طور کلی میزان بارش از مناطق کویری تا دامنههای شمالی البرز از ۵۰ تا ۱۸۰۰ میلیمتر متغیر است.
هـ- خروج آبهای سطحی از کشور
سالیانه حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب از آبهای سطحی، توسط رودخانههای مرزی از کشور خارج میشود، عمده این آبها به کشورهای همسایه در غرب کشور وارد میشوند.
منابع آب ورودی (آبهای مرزی)
مستند به گزارش سازمان ملل درسال ۲۰۰۸ میلادی، میزان وابستگی منابع آب ایران ازکشورهای همسایه حدود ۸% میباشد. این میزان آب از ۴ رودخانه ورودی به کشوریعنی، ارس واترک درشمال که ازکشورهای ترکیه وترکمنستان سرچشمه می-گیرندودورودخانه هریررود و هیرمند درشرق کشورکه سرچشمه آنها افغانستان است، تأمین میشوند.
الف- مخاطرات امنیتی
نگاهی به نقشههای طبیعی و سیاسی در تقسیمات کشوری و بینالمللی، حکایت از عدم تطابق مرزهای سیاسی با حوضههای آبریز دارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در کشور و منطقه خاورمیانه، بهواسطه افزایش مصرف و تغییر اقلیم، موجب شده که آب نقش اساسیتری در شکل دهی روابط اجتماعی و سیاسی در داخل کشور و منطقه خاورمیانه ایفا کند. امروز آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی نمود پیدا کرده و بر روابط جوامع داخلی، منطقهای و بینالمللی تأثیر میگذارد. این تأثیر هموارد در کشور و منطقه ما، دارای جنبههای منفی و مناقشه برانگیز بوده است، در ادامه به این تأثیر در بعد داخلی و منطقهای پرداخته خواهد شد:
ب- اثرات در مقیاس محلی و ملی
کمبود منابع فیزیکی آب و مدیریت نامناسب در سالیان گذشته، همواره سبب تأثیرگذاری این موضوع، بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنشهای محلی و همچنین برانگیخته شدن، رقابت منطقهای گردیده است. به عنوان نمونه میتوان به طرح انتقال آب بهشتآباد اشاره کرد، که با هدف انتقال آب از استان چهارمحال و بختیاری به اصفهان مطرح گردیده و به استانهای یزد، کرمان و خوزستان نیز مرتبط میباشد.
ج- اثرات در مقیاس منطقهای
در مدل ارائه شده توسط پیترهاگت، جغرافیدان انگلیسی، ۶ عامل از عوامل ۱۲ گانه جغرافیایی که موجب تنش و مشاجره بین کشورهای همسایه میگردد، مربوط به مسائل منابع آب میباشد. که از جمله میتوان به اختلاف بر سر تفسیر خط تقسیم آب، تغییر مسیر رودخانه مرزی و ربودن آب در قسمت بالادستی اشاره کرد.
رودخانههای مرزی ایران حدود ۸۹ رودخانه بوده که شامل ۱۷ رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، ۴ رودخانه ورودی و ۶۸ رودخانه خروجی میباشد. رودخانههای ورودی از کشورهای ترکیه و ترکمنستان در شمال و همچنین افغانستان در شرق کشور سرچشمه میگیرند. آبهای خروجی نیز به کشورهای آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و عراق میریزند. درمیان کشورهای همسایه، ایران باکشورعراق دارای بیشترین پیوند توپوگرافیکی وتداخل حوضه آبریزازنظرجریانات آبهای سطحی است وبه علت قرارگرفتن ایران دربالادست وداشتن موقعیت کوهستانی، سالیانه میلیاردها مترمکعب آب به عراق جریان مییابد.
برخلاف پیوندهای تاریخی، فرهنگی وجغرافیایی کشورهای شرقی و شمال شرقی، یعنی ترکمنستان و افغانستان با ایران همکاریهای آنها برسرموضوع آب محدودبوده است.
قرارگرفتن سرچشمه و ۹۵% مسیررودخانه هیرمند در کشور افغانستان، این کشور را نسبت به ایران در موضوع بالادستی قرار داده و سبب گردیده، افغانها به مرورزمان موضع سرسختانهتری نسبت به ایران دراین خصوص اتخاذ نموده، بهطوریکه میزان ورودی آب به ایران را ازنصف آب رودخانه به میزان بسیارکمتر (حدود ۲۲ مترمکعب درثانیه) ودربرخی مواردبه قطع کامل آب رساندهاند. در طول یک ونیم قرن گذشته قراردادهای متعددی بین ایران وافغانستان درمورداستفاده ازآب هیرمند منعقدگردیده که سهم سالیانه ایران از ۳۴۰۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۲۵۱ به ۸۲۰ میلیون مترمکعب درسال ۱۳۵۱ شمسی کاهش پیداکند. استقرارحکومت باثبات درافغانستان، و نیاز به آب بیشتر به دلیل اقدام این کشوردرجهت احیای کشاورزی خودکه تنها بخش عمده اقتصادی آن است، و همچنین مسائل ایدیؤلوژیکی، سبب تشدید سرسختی بیشتر افغانستان در استفاده داخلی از آب هیرمند گردیده است.
در غرب کشور، ایران در موقعیت بالادستی نسبت به عراق قراردارد، این کشور ۶۶ درصد آب مورد نیاز خود را از طریق رودخانههای خارجی تأمین میکند. با توجه به اجرای طرح گاپ توسط ترکیه و تاثیر منفی آن بر منابع کشور عراق، اجرای طرحهای پیشبینی شده توسط ایران بر رودخانههای مرزی در غرب کشور، وضعیت منابع آبی این کشور را بدتر خواهد کرد. به خصوص این که آبهای ورودی از ایران، عمدتاًبه مناطق شیعهنشین عراق رسیده، که کاهش آن این مناطق را متأثر خواهد نمود، و بر سیاستهای منطقهای جمهوری اسلامی مؤثر میباشد.
-----------------------------------
* دکترای علوم و مهندسی آب