خیانت فرهنگی و خواب زمستانی متولیان فرهنگ و هنر ما

کبنا ؛حجت الاسلام مصباح نژاد*

درباره فروشنده اصغر فرهادی تابه حال سخنان زیادی گفته شده و منتقدان زیادی نظر داده اند که برخی از آنها نقد منفی و بیشتر نقدهای گاه طویل در ستایش فیلم بوده است. این مقاله سعی دارد از منظری احتمالا گفته نشده، ایرادات فیلم را بررسی کند.
١- استراتژی کلی فرهادی در این فیلم سوق دادن تماشاگر به سوی تم بخشش است؛ همان کاری که احتمالا فیلم ساز از زبان رعنا مدعی است عماد انجام نمی دهد و در پی انتقام است. سؤال اینجاست انگیزه عماد از انتقام چه می توانست باشد؟ مگر قبلا اتفاقی رخ داده بوده که حالا عماد بخواهد از پیرمرد انتقام بگیرد؟ در طول فیلم می بینیم اتفاقا عماد خود را کنترل می کند و این رعناست که سردرگم است. او هم نمی خواهد به کلانتری برود و هم به عماد تشر می زند چرا بی تفاوت است! هم خواهان اتمام ماجراست و هم پیگیری ماجرا.
٢-موضع گیری کارگردان در قبال پیرمرد آشکارا دلسوزی و مظلوم جلوه دادن اوست. پیرمرد زنی خوب و دلسوز دارد و بعید است مشکلی با همسرش داشته باشد و اگر مشکلی بود باید در فیلم عنوان می شد تا رفتار پیرمرد منطقی تر جلوه کند. اما او که با این سن و سال و وخامت اوضاع قلبش قاعدتا نباید بیشتر از روابط با همسرش بخواهد، طبق فیلم نامه فرهادی وسوسه می شود تا به خانه زنی فاحشه برود که آن اشتباه پیش می آید.
سؤال این است پیرمرد چه مشکلی با همسرش داشته که در این وضعیت که با یک سیلی تا آستانه مرگ می رود، طمع جنسی دارد. درصورتی که همسرش مسلما جوان تر از اوست و قاعدتا نیاز نه چندان زیاد پیرمرد را می تواند تأمین کند. شاید بتوان این مشکل را در بی منطقی فیلم نامه جست وجو کرد که به اندازه کافی دلیل و انگیزه برای شخصیت ها قرار نداده است. مثلا اگر پیرمرد جوان تر بود یا همسرش مشکل خاصی داشت یا فوت کرده بود، در آن صورت دلیلی برای مراجعه به آن خانه وجود داشت.
بازیگران فیلم فروشنده
٣-تم حفظ آبرو از موارد مورد تأکید فیلم و کارگردان است؛ تا جایی که در دیالوگ انتهای فیلم رعنا به عماد می گوید مبادا آبروی پیرمرد را نزد خانواده اش ببرد و شوهرش را تهدید می کند در آن صورت، دیگر رابطه ای بین آنها وجود نخواهد داشت! یعنی احتمالا از عماد جدا خواهد شد؛ چیزی که حداقل به صورت نمادین در پایان فیلم هم شاهدیم رعنا خانه را ترک می کند. حفظ آبروی دیگران تم مناسبی برای فیلم سازی است اما بستگی دارد در چه داستانی به کار رود. در این داستانی که فرهادی می گوید، پیرمرد کم مقصر نیست و دلیل قانع کننده ای برای خیانت به همسرش ندارد که بیننده بخواهد برای او دل بسوزاند و درنتیجه دغدغه این را داشته باشد که آبروی او حفظ شود.
مدت حضور پیرمرد هم در فیلم آن قدر کم است که نمی تواند همذات پنداری و حس دلسوزی تماشاگر را برانگیزد، چراکه داستان زندگی اش را نمی دانیم و در نتیجه دلیلی برای به عافیت رسیدن او نداریم. منفی ترین شخصیت های فیلم های نوآر در جهان معمولا به خاطر بیان داستان زندگی شان و درک از سوی تماشاگر تبرئه می شوند و بیننده دل نگران آنها می شود اما چون پیرمرد دیر وارد ماجرا می شود بیننده حس ترحمی نسبت به او ندارد مگر اینکه کارگردان بخواهد به زور قرص قلب و ازحال رفتن او، خطای او را توجیه کند.
۴-فیلم سعی دارد عماد را رو به زوال نشان دهد؛ از زمانی که به بهانه همین مطلب اشاره ای به فیلم «گاو» می کند و پرسش شاگرد عماد درباره «چگونه گاوشدن» و پاسخ عماد و ادامه داستان تا آن سیلی در انتها. معلمی که حتی در تاکسی متهم به چسباندن پایش به زن غریبه ای می شود و او را درک می کند، حالا به جایی رسیده که در گوش متجاوز به حریم زندگی اش یک سیلی می زند. آیا این نشانه زوال اوست؟ البته عماد قصد رسواکردن پیرمرد را داشت اما حتی همین کار را هم نمی کند. پس گاوشدن (یا زوال انسانی) که معادلش در فیلم قرار بوده عماد باشد، کی و کجا رخ داده؟
۵-اشاره به فیلم گاو در اینجا قیاس مع الفارق است. در آن فیلم، گاوشدن به معنای ازخوددرآمدن (الیناسیون) معنا شده است درصورتی که گاوشدن در فیلم «فروشنده» به معنای برعکس آن، زوال انسانی تعبیر می شود. این تشابه معکوس است و ربطی به تم فیلم ندارد.

شهاب حسینی و ترانه علیدوستی در فروشنده
۶-به نظر می رسد استراتژی فیلم و طراحی سکانس ها خیلی هوشمندانه رخ نداده، بلکه باعجله بوده است. در «درباره الی» و «جدایی»... سکانس ها و تم فیلم بسیار هوشمندانه طراحی شده و به ندرت می توان اشکالی به آنها وارد کرد اما در فروشنده ایرادهایی واضح به چشم می خورد.
پایان تلویزیونی و سردستی فیلم که پیرمردی ظاهرا سرحال با یک سیلی تا لب مرگ می رود و دلسوزی طبیعی خانواده اش که قرار است دل تماشاگر را هم به درد آورد، واقعا چنین کارکردی ندارد. ایده و اجرا بسیار معمولی است که به سختی می توان باور کرد در حال تماشای فیلمی از اصغر فرهادی هستیم که شهره به ایده های ناب و فیلم نامه نویسی در سطح جهان است. شاید بتوان گفت فرهادی کمی قضیه را دست کم گرفته است.
٧- ترک خانه از سوی رعنا که انگیزه کافی و حداقل متقاعد کننده ای برای بیننده ندارد، ایده خوبی برای پایان فیلم نیست. به یاد بیاوریم مثلا سارا و بانوی مهرجویی را که قهرمان زن برای ترک خانه دلیل و انگیزه کافی دارد و بیننده آن را می پذیرد.
٨-فیلم عمق کافی ندارد. زیرلایه های فیلم در صورتی شکل می گرفت که ابعاد داستان بیشتر از این می شد. مثلا تجاوز به رعنا به وسیله پزشکی قانونی درحالی که خود رعنا آن را تکذیب می کرد در آخرین لحظات، تأیید می شد منتها نه از سوی پیرمرد و بُعد دیگری به داستان می داد. این تجاوز می توانست به وسیله همسایه ای رخ دهد که بالای سر جسم لخت رعنا رسیده و نتوانسته خود را کنترل کند. همان کسی که معتقد بود باید چنین آدم هایی را در شهر گرداند و به این وسیله طعنه ای به عمق ریاکاری در جامعه زده شود. این می توانست پایان مناسب تری باشد و ابعاد قضیه را بیشتر و حفره های غیرمنطقی فیلم را پر کند.
٩-فیلم می توانست در همان اتاق بعد از زدن سیلی یا قبل از آن با تشکر پیرمرد از عماد به واسطه اینکه آبرویش را نبرده اند، بسیار بهتر تمام شود.
١٠-در چنین فیلم تلخی اساسا طنز جایگاهی ندارد. در چند جای فیلم بیننده به خنده می افتد که کارایی بقیه فیلم زیر سؤال می رود. مثلا در صحنه خوردن ماکارونی و ریختن آن در سطل آشغال مسلما باید اعصاب شخصیت ها خرد باشد، اما صحنه کمیک پیش می رود که نقض غرض است.
۱۱-به لحاظ محتوایی فیلم بنیاد خانواده را میزند وبه نوعی اشاعه فحشا ولجن پراکنی میکند که ازمنظر آموزه های قرآنی کار زشت وناپسنده است و وعده عذاب الهی داده شد وتاسف بار تر اینکه رد پای خیانت فرهنگی از حامی مالی تهیه کنند گرفته تا نماینده اصغر فرهادی که در مصاحبه ای در حاشیه اسکار وجود مذهب و اعتقاد صحیح به خدا را انکار میکند  که در بیانات نورانی ائمه معصومین ما سلام الله علیهم آمد فرستاده تو ترجمان عقل وبینش تو هست بنابراین ضرورت دارد کمیسیون فرهنگی مجلس با کار کارشناسی وحساسیت فرهنگی ورود پیدا کند واز ادامه اینگونه خسارت های فرهنگی جلوگیری نماید.
 

*امام جمعه سی سخت