نقش و حضور اجتماعی زن در اسلام

کبنا ؛فتانه توحیدی
زن مسلمان امروزه میان دو جاهلیت قرار گرفته است: یکی جاهلیت قرن بیستمی که تصویری ابتذال گونه از زن ارائه می‌دهد و دیگری جاهلیت کهن که زن را موجودی کهتر در برابر مرد می‌داند. جاهلیت جدید به بهانۀ حضور اجتماعی زن و دفاع از حقوق وی او را به بی‌هویتی فرا می‌خواند و جاهلیت دیگر به بهانۀ عصمت و عفاف، زن را از بسیاری از کمالات و ساحت‌های انسانی دور نگه می‌دارد؛ اما حضور زن در جامعۀ اسلامی مورد تأیید اسلام بوده و هیچ منعی برای آن وجود ندارد. زن مسلمان در صدر اسلام با حضور فعال در جامعه در تمام عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، علمی، اقتصادی، فرهنگی، قدرت و توان داشت. بنابراین زن می‌تواند با پوشش مناسب و با رعایت حریم، در تمام عرصه‌های اجتماعی به فعالیت بپردازد و در توسعۀ کشور سهیم باشد. و آنچه که در طول تاریخ بر سر زنان رفته است، نه تنها از ناحیۀ اسلام نبوده، بلکه اسلام مخالف آن نیز بوده است. اسلام به هیچ وجه با پرده نشینی و محبوس بودن زن در خانه موافق نیست. شهید مطهری (ره) در این زمینه می‌گوید: «وظیفۀ پوشش که اسلام برای زنان مقرر کرده است بدین معنی نیست که از خانه بیرون نروند؛ زندانی کردن و حبس زن در اسلام مطرح نیست. در برخی از کشورهای قدیم و هند چنین چیزهایی وجود داشته است ولی در اسلام وجود ندارد. پوشش زن در اسلام این است که: زن در معاشرت خود با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه‌گری و خود نمایی نپردازد.»
آیات ۵۹ سورۀ احزاب و ۳۱ سورۀ نور در مورد پوشش زنان می‌باشد که در آن‌ها نحوۀ پوشش زنان مسلمان توضیح داده شده است؛ که زن مو، سینه، دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند و جلباب و روسری‌های خویش را به خود نزدیک سازند. بنابراین در این آیات و آیات مشابه دیگر از جمله آیۀ ۳۲ سورۀ احزاب از زنان خواسته نشده است که در اجتماع حضور نداشته باشند؛ زیرا زنان در جامعه و در محیط خارج از خانه و در حضور نا‌محرم به حفظ پوشش مناسب سفارش شده‌اند و حتی در آیه به زنان گفته نشده در جایی که بیمار دلان هستند، حضور نیابند؛ بلکه از زنان خواسته که با حفظ پوشش مناسب و رعایت حریم، خود را از نگاه‌های هوس آلود بیمار دلان حفظ کرده و بدین ترتیب پاکدامنی خود را به اثبات رسانند.
بنابراین خود این آیه نشان دهندۀ جواز حضور زنان در جامعه است. بررسی سیرۀ علوی و نبوی نیز نشان می‌دهد که جامعۀ صدر اسلام شاهد حضور طبیعی زن مسلمان بوده و زن در همۀ عرصه‌های اجتماعی فعالانه شرکت داشته و این فعالیت و حضور زن مورد تأیید پیامبر و امامان (ع) بوده است؛ اما چون برخی خلفاء و حاکمان پس از پیامبر و ائمه (ع) با حضور زن در جامعه مخالف بودند، کم کم زن به نوعی از صحنۀ فعالیتهای اجتماعی حذف گردید و به داخل خانه‌ها رانده شد.
به گواهی متون معتبر تاریخی، بحث و درس در صدر اسلام تنها برای مردان نبوده است؛ در صحیح بخاری از قول سعید خدری آمده است: «زنان، نزد پیامبر خدا (ص) آمدند و عرضه داشتند: مردان در بهره گیری از محضر شما بر ما غلبه کرده‌اند، روزی را نیز به ما اختصاص دهید. رسول خدا (ص) روزی را خاص آن‌ها قرار داد.» در عصر پیامبر اسماء، دختر یزید انصاری را به خاطر دانش و خرد و قدرت سخنوری‌اش سخنور زنان لقب داده بوده‌اند. در کتاب الواقدات من النساء علی معاویه بن ابی سفیان، داستان ملاقات زنان ناموری که در دفاع از امیرالمومنین علی (ع) در مقابل معاویه ایستادند، آمده است. معاویه تعبیر «قد فقهکم علی ابن ابیطالب...... یعنی: علی ابن ابیطالب به گونه‌ای شما را در فهم مسائل دینی و اجتماعی و سیاسی پرورانده و توانمند کرده که به هیچ وجه تاب تحمل ستم و بی‌عدالتی نخواهید داشت.» را دربارۀ زنان به کار برده است. و یا در جای دیگری می‌گفت: علی ابن ابیطالب به گونه‌ای جرأت و جسارت نسبت به حاکم و قدرت را به شما چشانده که دیگر امکان باز داشتن شما نقد قدرت حاکم به این زودی می‌سر نمی‌گردد.
زنان در صدر اسلام در مسجد و مراسم دینی و حج حاضر بوده‌اند. پیامبر اکرم (ص) زنان خود را با قید قرعه به سفر یا جنگ می‌برد. برخی از اصحاب نیز چنین می‌کردند. در صدر اسلام زنان جواز بیعت کردن با پیامبر را داشته‌اند و پیغمبر اکرم در بیعت حدیبیه و فتح مکه مانند مردان حضور داشتند و شمار زنان بیعت کننده با پیامبر خدا (ص) به ۴۶۲ تن می‌رسد. در بیعت روز غدیر خم، نیز زنان شرکت داشته‌اند و پیامبر ازآن‌ها بیعت گرفت، به این شکل که دستور داد ظرف آبی آوردند، دست خود را در آن فرو برد و دستور داد زنان دست خویش را در آب فرو برند و این را بیعت شمرد. اگر چه جهاد بر زنان واجب نیست، در عین حال رسول خدا به زنان دستور می‌دادند در جنگ‌ها برای کمک به سربازان و مجروحان شرکت کنند. از جملۀ این زنان به صفیه، دختر عبدالمطلب و‌ام سنان الاسلمیه اشاره کرد. پیامبر (ص) توصیه می‌کردند: زنان در تشییع جنازه شرکت نکنند، اما آن‌ها را از انجام این کار منع نمی‌نمود. آن چنانکه وقتی زینب دختر بزرگ رسول خدا وفات کرد، زهرای مرضیه (ع) و زنان مسلمانان آمدند و بر وی نماز خواندند.
از دیگر نمونه‌های بارز حضور زنان در اجتماع، همکاری در مسجد پیامبر می‌باشد. بنابراین در اسلام زنان با حفظ حجاب اسلامی و حفظ حریم و جدا کردن محیط از مردان در فعالیتهای اجتماعی شرکت داشتند.
همچنین زنان در صدر اسلام در فعالیتهای اقتصادی شرکت داشتند و در این مورد نیز بین زن و مرد تفاوتی دیده نمی‌شود. نمونۀ بارز این زنان حضرت خدیجه (س) بوده، که قبل از ازدواج با پیامبر و پس از آن در تجارت نقش چشمگیری داشت. پیامبر اسلام در مورد فضائل حضرت خدیجه فرموده‌اند: او اولین زنی بود که در مکه با رسول خدا نماز به جماعت خواند، اولین زنی بود که دشمن را از رسول خدا دفع می‌کرد، اولین زنی بود که تمامی اموال خودرا به رسول خدا بخشید و نیز در اسلام اول زنی بود که ایمانش به حد کمال رسید. زنان دیگری که در فعالیت‌های اقتصادی صدر اسلام نقش داشته‌اند: زینب دختر جحش اسدی در صنایع دستی شهرت داشت. قیلۀ انماری تاجر بوده و در داد و ستد از پیامبر راهنمایی می‌گرفته است. حولاء زنی بوده که در مدینه عطاری داشته، اسماء و آمنه دختر عنان خواهر عثمان، آرایشگر زنان بودند و پیامبر در این شغل به آن‌ها اجازه داده بود. شفاء دختر عبدا... ابن عبدالشمس عدوی، کتابت می‌دانسته و به تعلیم آن می‌پرداخته است.
اسلام به هیچ وجه خواهان پرده نشینی و محبوس بودن زن نبوده و نیست؛ و پرده نشین بودن زن در طول تاریخ نتیجۀ تعصب‌های نابجا و غرض ورزی‌هایی است که از جانب برخی افراد رخ داده است. اسلام نه به محبوس بودن زن اعتقاد دارد و نه به مختلط بودن؛ بلکه اسلام به حفظ حریم اعتقاد دارد و با شرکت زن با حفظ حجاب اسلامی و عفاف در تمام عرصه‌های اجتماعی موافق بوده و آن را موجب پیشرفت و توسعۀ جامعه و سلامت روحی و روانی زنان و مردان می‌داند. زیرا اگر زنان با حفظ حجاب و عفاف در جامعه حضور پیدا کنند؛ در نتیجه مردان هم از لحاظ روحی شاداب‌تر بوده و در انجام فعالیتهای خود ساعات بیشتر و مفیدتری را به کار مفید اختصاص خواهند داد. بنابراین به جرأت می‌توان گفت: پیشرفت و توسعۀ جامعه، مساوی با نحوۀ پوشش و حضور زن در اجتماع است.